Name: Урокі пазакласнага чытання па беларускай літаратуры у 5-11 класах
Brand: Зачётка
SKU: 128418
Price: 251.00 BYN
Availability: InStock
Rating: 4.4 (24 reviews)

БГПУ им.М.Танка (Белорусский государственный педагогический университет)

Диплом

на тему: «Урокі пазакласнага чытання па беларускай літаратуры у 5-11 класах»

по дисциплине: «Методика преподавания белорусской литературы»

2021

251.00 BYN

Урокі пазакласнага чытання па беларускай літаратуры у 5-11 класах

Тип работы: Диплом

Дисциплина: Методика преподавания белорусской литературы

Работа защищена на оценку "8" без доработок.

Уникальность свыше 70%.

Работа оформлена в соответствии с методическими указаниями учебного заведения.

Количество страниц - 44.
В работе также имеются следующие приложения:

ПРИЛОЖЕНИЕ 1 План-канспект урока пазакласнага чытання для 7 класа.

ПРИЛОЖЕНИЕ 2 План-канспект урока пазакласнага чытання для 10 класа.

Оформить заказ

УВОДЗІНЫ

РАЗДЗЕЛ І. Формы арганізацыі навучання ў агульнаадукацыйных установах

РАЗДЗЕЛ ІІ. Пазакласнае чытанне па літаратуры

РАЗДЗЕЛ ІІІ. Спецыфіка ўрокаў пазакласнага чытання ў 5 – 8 і старшых класах

РАЗДЗЕЛ ІV. Планаванне ўрокаў пазакласнага чытання

РАЗДЗЕЛ V. Узаемасувязь урокаў літаратуры з урокамі пазакласнага чытання

РАЗДЗЕЛ VI. Педагагічны вопыт пазакласнай працы

ЗАКЛЮЧЭННЕ

БІБЛІЯГРАФІЧНЫ СПІС

ДАДАТКІ

УВОДЗІНЫ

Пазакласнае чытанне – адзін з важных кірункаў у працы настаўніка-славесніка. У методыцы выкладання літаратуры трывала зацвердзілася палажэнне аб тым, што ўрокі літаратуры, звязаныя з пазакласным чытаннем, актыўней садзейнічаюць развіццю чытацкай самастойнасці вучняў, фарміраванню іх чытацкіх інтарэсаў, стымулююць пазакласнае чытанне, якое, у сваю чаргу, з'яўляецца апорай школьнага курсу.

Вопыт перадавых педагогаў мінулага і творчых сучасных настаўнікаў-славеснікаў паказвае, што выхад у шырокае пазакласнае чытанне, сталая апора на індывідуальны чытацкі вопыт вучняў, улік іх чытацкіх інтарэсаў – гэта той рэзерв літаратурнай адукацыі, выкарыстанне якога можа даць станоўчы эфект [12].

Славеснікі паступова прыходзілі да думкі аб неабходнасці сур'ёзнага вывучэння і ўліку чытацкай індывідуальнасці; падчас выкладання складалася методыка вывучэння, якая вядзе свой пачатак ад педагогаў канца XIX – пачатку XX стст. Славеснікі мінулага вымушаны былі прызнаць не толькі існаванне пазакласнага чытання, у якім пераважала не класіка, а «новая літаратура», прыгоды і фантастыка, але і той факт, што прачытаныя школьнікамі па-за класам кнігі часта «значна мацней уплываюць на выхаванне і развіццё маладой істоты, чым класныя ўрокі» [12, с.105].

Н.А. Рубакін у сваіх працахвыказаў ідэю індывідуалізацыі чытання, адзначаў патрэбу «прыстасавання спіса рэкамендаванай літаратуры да асоб тых чытачоў, якім ён адрасаваны» [12, с.106], і лічыў важнейшым вывучэнне чытацкіх запатрабаванняў не масы, а асобных чытачоў.

У пачатку 20-х гг. папулярнымі былі сацыялагічныя апытанні, якія выяўлялі агульную карціну чытання ў краіне. Разнастайныя метады вывучэння чытачоў знайшлі адлюстраванне ў зборніку «Дзіцячае чытанне: метады вывучэння» (1928), падрыхтаваным пад кіраўніцтвам Н.А. Рыбнікавай.

У 60-70-я гг. ХХ ст. пасля перапынку ў працы па вывучэнню чытачоў быў праведзены цэлы цыкл буйнамаштабных сацыялагічных даследаванняў («Савецкі чытач», «Кніга і чытанне ў жыцці невялікіх гарадоў», «Кніга і чытанне ў жыцці савецкага сяла», «Даследаванне мастацкіх інтарэсаў сучасных школьнікаў» і інш.). Аднак аўтары апошняга даследавання, прыводзячы лічбавыя дадзеныя, якія сведчаць аб перавазе цікавасці да літаратуры сярод іншых мастацкіх інтарэсаў школьнікаў, адзначалі: «Найбольшым прэстыжам у дзяцей карыстаецца літаратура, аднак іх найперш цікавіць кіно» [12, с.104].

Карысны матэрыял пра чытача-школьніка быў прадстаўлены ў працах псіхолагаў і метадыстаў у 50-70-я гг. ХХ ст. Л.У. Благанадзежынай, О.І. Нікіфаравай, Н.Д. Малдаўскай, Л.Г. Жабіцкай, М.Д. Пушкаровай, Л.Н. Рожынай, О.Ю. Багданавай, У.Г. Маранцмана, Н.А. Бадровай, Л.Т. Панцялеевай, У.П. Палухінай і інш. У праведзеных у апошнія гады даследаваннях чытацкіх інтарэсаў школьнікаў усё больш прасочваецца думка аб адасобленасці ўрокаў літаратуры і пазакласнага чытання, аб адсутнасці ўстойлівай матывацыі да чытання, адзначаецца падзенне ролі настаўніка ў фармаванні чытацкай культуры школьнікаў. Педагог І.А. Бутэнка прапанавала вучням 6 – 10 класаў назваць асноўныя крыніцы інфармацыі аб кнігах. Вынікі апытання даволі нечаканыя: асноўныя крыніцы – маці, бацька, аднакласнікі, сваякі і кнігі, а далей – настаўнік, сам школьнік і бібліятэкар. Абмяркоўваюць з юным чытачом прачытаныя ім кнігі часцей за ўсё бацькі, радзей – сябры або ніхто. Настаўнікі і бібліятэкары пры гэтым зусім не згадваюцца [5, с.189].

Пазакласная праца, у тым ліку і пазакласнае чытанне, дапаўняе ўрокі літаратуры, замацоўвае і пашырае тыя веды, якія атрыманы на ўроках, дазваляе вучням больш грунтоўна і дасканала засвойваць матэрыял па літаратуры, яе асноўнымі задачамі з’яўляюцца: паглыбленне ведаў па беларускай літаратуры; выпрацоўка камунікатыўных уменняў і навыкаў; развіццё пошукавай і даследчай работы вучняў.

На правядзенне ўрокаў пазакласнага чытання у 5 – 8 класах адводзіцца пэўная колькасць гадзін – 4 гадзіны на год. Гэтыя заняткі маюць сваю адметнасць і спецыфіку, і пры дакладнай арганізацыі гэтыя нешматлікія ўрокі здольны зрабіць многае. Творы для пазакласнага чытання вызначаны праграмай, аднак настаўнік мае права пашырыць гэты спіс, улічваючы здольнасці і інтарэсы сваіх выхаванцаў. Урокі пазакласнага чытання ў сярэдніх класах маюць на мэце пашырыць уяўленні школьнікаў пра пісьменнікаў, з творчасцю якіх яны знаёмяцца ў асноўным курсе літаратуры.

РАЗДЗЕЛ І. ФОРМЫ АРГАНІЗАЦЫІ НАВУЧАННЯ Ў АГУЛЬНААДУКАЦЫЙНЫХ УСТАНОВАХ

Формы навучання – знешняя узгодненасць дзейнасці настаўніка і вучняў, якая ажыццяўляецца ў вызначаным парадку і рэжыме. Яны маюць сацыяльную абумоўленасць, узнікаюць і ўдасканальваюцца ў сувязі з развіццём дыдактычных сістэм. Формы навучання класіфікуюцца па розных крытэрыях: колькасці навучэнцаў; месцы арганізацыі; працягласці вучэбных заняткаў і іншых. Па першым крытэрыі вылучаюцца масавыя, калектыўныя, групавыя, мікрагрупавыя і індывідуальныя формы навучання. Па месцы арганізацыі адрозніваюцца школьныя і пазашкольныя формы. Да першых належаць школьныя заняткі (урокі), а да другіх – дамашняя самастойная праца, экскурсіі, пазакласная праца. Па працягласці часу навучання адрозніваюць класічны ўрок (45 хвілін), спараны занятак (90 хвілін), спараны паскораны занятак (70 хвілін), а таксама ўрокі «без званкоў» адвольнай працягласці. Класна-вызначаная форма арганізацыі навучання з'яўляецца асноўнай. Акрамя яе, у сучаснай школе выкарыстоўваюцца і іншыя формы, якія называюць па-рознаму – дапаможнымі, пазакласнымі, пазавызначанымі, дамашнімі, самастойнымі і іншыя [15, с.367].

Гісторыя развіцця школы ведае розныя сістэмы навучання, у якіх перавага аддавалася тым або іншым формам арганізацыі: індывідуальна-групавыя (у школах сярэднявечча), узаемнага навучання (бэлл-ланкастарская сістэма ў Англіі), дыферэнцыраванага навучання па здольнасцях вучняў (мангеймская сістэма), брыгаднае навучанне (існавала ў 20-я гады ў савецкай школе), амерыканскі «план Трампа», паводле якога 40% часу вучні праводзілі ў вялікіх групах (100 – 150 чалавек), 20% – у малых (10-15 навучэнцаў) і 40% часу адводзілася на самастойную працу [19, с.59].

Найбольшае распаўсюджванне як у нашай краіне, так і за мяжой атрымала класна-вызначаная сістэма навучання, узнікла яна ў XVII стагоддзі. Яе контуры акрэсліў нямецкі педагог І.Штурм, а распрацаваў тэарэтычныя асновы і ўвасобіў іх у практычную тэхналогію Я.А.Коменскі.

Класна-вызначаную форму арганізацыі навучання адрозніваюць наступныя асаблівасці:

- пастаянны склад вучняў прыкладна аднаго ўзросту і ўзроўня падрыхтаванасці (клас);

- кожны клас працуе ў адпаведнасці са сваім гадавым планам, (планаванне навучання);

- вучэбны працэс ажыццяўляецца ў выглядзе асобных узаемазвязаных адна з адной частак (урокаў);

- кожны ўрок прысвячаецца толькі аднаму прадмету;

- пастаяннае чаргаванне ўрокаў (расклад);

- кіраванне настаўніка (педагагічнае кіраванне);

- ужываюцца розныя віды і формы пазнавальнай дзейнасці навучэнцаў (варыятыўнасць дзейнасці) [15, с.269].

Класна-вызначаная форма арганізацыі вучэбнай працы мае шэраг пераваг у параўнанні з іншымі формамі, у прыватнасці індывідуальнай: яна адрозніваецца больш строгай арганізацыйнай структурай; эканомная, паколькі адзін настаўнік працуе адначасова з вялікай групай вучняў; стварае спрыяльныя перадумовы для ўзаеманавучання, калектыўнай дзейнасці, спаборніцтваў, выхаванні і развіцці школьнікаў. Разам з тым дадзеная форма не пазбаўлена недахопаў, якія зніжаюць яе эфектыўнасць, галоўны сярод іх – апора (арыентацыя) на «сярэдняга» вучня, адсутнасць магчымасці ажыццяўлення індывідуальнай вучэбна-выхаваўчай працы з вучнямі.

Класна-вызначаная форма арганізацыі навучання з'яўляецца галоўнай. Акрамя яе, у сучаснай школе выкарыстоўваюцца і іншыя формы, якія называюцца па-рознаму – дапаможнымі, пазакласнымі, пазавызначанымі, дамашнімі, самастойнымі і інш. Да іх адносяцца: кансультацыі, дадатковыя заняткі, інструктажы, канферэнцыі, гуртковыя і факультатыўныя заняткі, клубная праца, пазакласнае чытанне, дамашняя самастойная праца вучняў і іншыя. Часам да пазакласных формаў арганізацыі навучання адносяць вучэбныя экскурсіі, працу на прышкольных участках, працу ў майстэрнях, паходы па роднаму краю, фізкультурныя спаборніцтвы на стадыёнах і спортпляцоўах. Пры гэтым звычайна адбываецца блытаніна і тэрміналагічная падмена: клас як сталы склад вучняў атаясамліваецца з класным пакоем для правядзення заняткаў, урокі «са званкамі» супрацьпастаўляюцца ўрокам без іх і падобнае. Зыходзячы з гэтага, толькі хатняя самастойная праца вучняў і гуртковыя (клубныя) заняткі па інтарэсах могуць быць названыя дапаможнымі пазавызначанымі формамі арганізацыі навучання.

Ключавым кампанентам класна-вызначанай сістэмы арганізацыі навучання з'яўляецца ўрок. Урок – гэта закончаны ў сэнсавым, часавым і арганізацыйным стаўленні адрэзак (этап, звяно, элемент) вучэбнага працэсу [15, с.280].

РАЗДЗЕЛ ІІ. ПАЗАКЛАСНАЕ ЧЫТАННЕ ПА ЛІТАРУРЫ

Каб плённа кіраваць пазакласным чытаннем, кожнаму настаўніку трэба ведаць чытацкія схільнасці, зацікаўленні, узровень начытанасці сваіх вучняў. Методыка распрацавала шмат сродкаў, з дапамогай якіх можна даведацца, што ўяўляюць сабою вучні як чытачы. Калі настаўнік толькі пачынае працаваць з канкрэтным вучнёўскім калектывам, яму неабходна пазнаёміцца з кніжным фондам школьнай і мясцовых бібліятэк. Паралельна ён павінен пацікавіцца і вучнёўскімі фармулярамі, якія раскажуць, што чытаюць школьнікі, якімі аўтарамі, тэмамі, жанрамі захапляюцца. Не павінен ён абмінуць і мясцовыя, а таксама асабістыя бібліятэкі сваіх вучняў і іх бацькоў.

Мэта ўрокаў пазакласнага чытання наступная:

−дапамагчы арыентавацца ў выбары значных, сапраўды мастацкіх твораў; навучыць знаходзіць у бязмежным кніжным моры кнігі цікавыя, пазнавальныя, якія перадаюць духоўны вопыт чалавецтва;

−выхоўваць на прыкладзе мастацкай літаратуры маральную асобу; хлопцам ўсё ж такі трэба ў жыцці і нешта такое, што матэрыяльным аршынам ня вымераць. Маладосць-пара натуральнага ідэалізму. Недахоп ідэалаў помсціць за сябе мацней, чым недахоп рэчаў. Інакш ідэаламі становяцца сіла, грошы, жорсткасць, абыякавасць;

−выхоўваць чытача, чалавека, які любіць кнігу, які прысвячае вольны час чытання;

−навучыць уменню адбіраць кнігу ў бібліятэцы, карыстацца каталогам, набываць любімыя кнігі для хатняй бібліятэкі.

На аснове ўліку чытацкіх інтарэсаў і актуальных выхаваўчых задач ажыццяўляюцца адбор і рэкамендацыя літаратуры для пазакласнага чытання.

Пра многае настаўнік можа даведацца з сачыненняў тыпу «Мой любімы пісьменнік», «Мой любімы твор (кніга)», «Мая бібліятэка» і падобныя. Маладому настаўніку карысна правесці вечар-чытанне «Творы, якія мы любім і чытаем», урок пазакласнага чытання, напрыклад, «Што мы чыталі летам?».

У апошнія гады асаблівую папулярнасць набыў такі від назірання, як анкетаванне. Гэта невыпадкова. Анкета дазваляе ў сціслай форме атрымаць досыць значную інфармацыю пра начытанасць школьнікаў, іх чытацкія густы і захапленні. Настаўнік можа запытацца, што вучні чытаюць самастойна, хто ім рэкамендуе кнігі, дзе іх бяруць, якім аўтарам, тэмам, жанрам аддаюць перавагу, што чытаюць больш – класічныя ці сучасныя творы, творы айчынных ці замежных пісьменнікаў, якія перыядычныя выданні выпісваюць бацькі і іншае.

Традыцыйна значнае месца ў вывучэнні чытацкіх інтарэсаў школьнікаў займае гутарка. Поспех яе шмат у чым залежыць ад здольнасці настаўніка заняць пры гэтым пазіцыю зацікаўленага чытача, а не кантралёра. Давер, шчырасць, павага да вучнёўскіх захапленняў, нават і такіх школьнікаў, што па тых ці іншых прычынах не задавальняюць настаўніка сваімі ведамі па літаратуры, – умова эфектыўнасці гутаркі. У час гутаркі настаўніку таксама пажадана падзяліцца сваімі ўражаннямі ад любімых кніг, расказаць пра творы, якія ён чытаў з задавальненнем, якія выклікалі сур'ёзны роздум пра людзей, пра жыццё. Такім чынам можна прапагандаваць лепшыя мастацкія творы і актыўна ўплываць на фарміраванне чытацкіх густаў вучняў, а не толькі вывучаць чытацкія зацікаўленні школьнікаў [5, с.101-102].

Зыходзячы з чытацкіх інтарэсаў кожнага класнага калектыву, настаўнік распрацоўвае спіс твораў для пазакласнага чытання. У аснову яго кладзецца той, што рэкамендуе школьная праграма, аднак абмежавацца толькі ім нельга.

Вучань павінен мець шырокі выбар для задавальнення сваіх інтарэсаў. У спіс уключаюцца і тыя творы, якія з'явіліся ў перыёдыцы і выклікалі вялікую цікавасць чытачоў. Настаўнік не павінен абысці ўвагаю кнігі пісьменнікаў-землякоў, творы пра родны край.

Неабходна памятаць тое, што прапанаваныя кнігі вучань павінен мець магчымасць знайсці ў школьнай або мясцовых бібліятэках. У адваротным выпадку можна выклікаць іх недавер да любых рэкамендацый з боку настаўніка. Спіс твораў па беларускай літаратуры неабходна ўзгодніць з настаўнікам рускай літаратуры, каб пазбегнуць паўтарэнняў, і толькі пасля гэтага даводзіць да ведама вучняў.

РАЗДЗЕЛ ІІІ. СПЕЦЫФІКА ЎРОКАЎ ПАЗАКЛАСНАГА ЧЫТАННЯ Ў 5 – 8 І СТАРШЫХ КЛАСАХ

Адным з важных значэнняў падчас фарміравання гарманічнай асобы з'яўляецца правядзенне ўрокаў літаратуры ў школе. Літаратуры ў школе заўсёды надавалася велізарнае значэнне, бо менавіта з ёю звязваецца мэта навучання і выхавання дзяцей і моладзі. Месца літаратуры ў школе вызначаецца яе сутнасцю як славеснага выгляду мастацтва, якое адлюстроўвае і ацэньвае мір эстэтычна, абагульнена і ў той жа час індывідуальна кожным пісьменнікам. Але асновы гарманічна развітой асобы закладваюцца не толькі на ўроках літаратуры, але і падчас самастойнага або пазакласнага чытання [3, с.39].

Ёсць шмат формаў правядзення пазакласнага чытання. Напрыклад, літаратурная вечарына, канферэнцыя, дыспут і іншыя.

Літаратурная вечарына – гэта масавы від пазакласнай працы. Яна дазваляе ахапіць шмат вучняў. Стварэнне атмасферы святочнасці ў час правядзення вечарыны спрыяе яе эфектыўнасці.

Літаратурныя вечарыны вызначаюцца разнастайнасцю формаў і відаў. У залежнасці ад матэрыялу, які кладзецца ў іх аснову, вылучаюцца вечарыны, прысвечаныя:

- жыццю і творчасці пісьменніка (найчасцей у школах праводзяцца юбілейныя вечарыны);

- пэўнаму перыяду ў творчасці аўтара: «Паэзія А. Куляшова часу Вялікай Айчыннай вайны»;

- аднаму жанру ў творчасці пісьменніка: «К. Крапіва – байкапісец»;

- некалькім пісьменнікам, якіх аб'ядноўвае агульнасць літаратурнага ці жыццёвага лёсу: «Недапетыя песні» (аб пісьменніках, якія загінулі на вайне);

- адной тэме ў літаратуры: «Люблю мой край»;

- аднаму літаратурнаму жанру: «Беларуская байка», «Беларусь смяецца» (гумарыстычны жанр у беларускай літаратуры);

- сувязям літаратуры з іншымі відамі мастацтва: «Вясна ў літаратуры, жывапісе, музыцы»;

- каляндарна-абрадавым і нацыянальным святам: «Дзень незалежнасці».

Сучасная методыка распрацавала і разнастайныя формы правядзення вечарын: вечарына шырокай праграмы, вечарына чытання, вечарына гульняў, вечарына пытанняў і адказаў. Спалучаючы розныя формы і віды літаратурных вечарын, настаўнік пазбягае аднастайнасці і шаблону, паўней выкарыстоўвае іх рэсурсы для навучання і выхавання школьнікаў.

Змест вечарыны шырокай праграмы складаюць розныя віды школьнай мастацкай самадзейнасці: чытанне, спевы, танцы, інсцэніроўкі, сцэны са спектакляў, ігра на музычных інструментах. Вучні рыхтуюць таксама стэнды, выставы, выпускаюць газету ці бюлетэнь, праводзяць літаратурныя гульні.

Падрыхтоўка літаратурнай вечарыны любога тыпу пачынаецца з выбару тэмы. Важна, каб у гэтым прымалі ўдзел вучні, тады яны больш зацікаўлена ставяцца да яе падрыхтоўкі.

Каб падрыхтаваць літаратурную вечарыну, пажадана з ліку вучняў вылучыць так званую ініцыятыўную групу. Тыя, хто цікавяцца літаратурай і маюць літаратурныя здольнасці, пад кіраўніцтвам настаўніка працуюць над праграмай вечарыны: складаюць кампазіцыю, распрацоўваюць гульні, рыхтуюць матэрыял для стэндаў, наладжваюць выставы.

Літаратурныя канферэнцыі з'яўляюцца дзейсным сродкам кіраўніцтва пазакласным чытаннем. Удзел у іх выхоўвае ў вучняў цікавасць да мастацкага слова, культуру чытання, развівае вусную мову, прывучае да публічных выступленняў. Хоць канферэнцыі адносяцца да масавых формаў пазакласнай працы, аднак іх можна паспяхова праводзіць і з вучнямі аднаго ці некалькіх паралельных класаў.

У метадычнай літаратуры вылучаюць рэкамендацыйныя, выніковыя, тэматычныя канферэнцыі і канферэнцыі па асобным творы ці зборніку мастацкай літаратуры. Рэкамендацыйныя канферэнцыі праводзяцца рэдка, традыцыйна адзін раз у год, звычайна ранняй вясною. Яны дапамагаюць вучням у выбары кніг для самастойнага чытання. На такіх канферэнцыях выступаюць, як правіла, лепшыя чытачы, у тым ліку бацькі і сваякі вучняў, якія дзеляцца ўражаннем пра кнігі, што рэкамендуюцца для чытання. Выставы, бюлетэні, чытанне ўголас цікавых урыўкаў, дэманстрацыя ілюстрацый, кінакадраў на рэкамендацыйных канферэнцыях падпарадкаваны прапагандзе кніг.

РАЗДЗЕЛ ІV. ПЛАНАВАННЕ ЎРОКАЎ ПАЗАКЛАСНАГА ЧЫТАННЯ

Урокі па асноўным курсе літаратуры заўсёды абапіраліся на шырокае пазакласнае чытанне. На гэта нацэльвалі і школьныя праграмы, і падручнікі, асабліва дарэвалюцыйныя, якія прадугледжвалі зварот да чытацкага вопыту вучняў, супастаўленне самастойна прачытаных твораў з тым, што вывучаецца, літаратурным матэрыялам. М.А. Рыбнікава, адзначаючы ролю супастаўлення як метадычнага прыёму, прапаноўвала часцей выкарыстоўваць гэты прыём на ўроках, таму што, «чым больш сувязяў, асацыяцый, узаеманакіраваных супастаўленняў, тым лепш успрымаецца кожны з твораў» [1, с.338].

Якія шляхі збліжэння класнага і пазакласнага чытання падчас вывучэння праграмнага матэрыялу можна азначыць?

Па-першае, сістэматычнае выкарыстанне пазакласнага чытання на ўроках рознага тыпу і на розных этапах вывучэння тэмы (традыцыйныя паэтычныя пяціхвілінкі, невялікія агляды навінак літаратуры, індывідуальныя і групавыя заданні на матэрыяле пазакласнага чытання).

Па-другое, арганізацыя самастойнай даследчай працы вучняў над абранай імі тэмай, якая прадугледжвае выхад у пазакласнае чытанне і сур'ёзна распрацаванай на працягу года, з магчымым, але не абавязковым, уключэннем вынікаў гэтай працы ва ўрокі па праграме.

Па-трэцяе, планаванне сістэмы пісьмовых прац па асноўных тэмах курсу з улікам прац, якія выходзяць за рамкі тэмы, што прадугледжваюць супастаўлення, агляды, аналіз самастойна прачытаных твораў і гэтак далей.

Зварот да пазакласнага чытання на ўступных занятках – гэта і ілюстрацыі да аповеду аб пісьменніку, і абмен уражаннямі аб прачытаным, і выстава новых кніг, і літаратурная кампазіцыя, складзеная з твораў пісьменніка, мемуарнай літаратуры і водгукаў крытыкі.

На ўроках, прысвечаных аналізу твора, зварот да індывідуальнага чытацкага вопыту школьнікаў з'яўляецца адным з умоў прадуктыўнасці працы з тэкстам, глыбейшага зразумення праграмнага матэрыялу, асабліва ў гісторыка-літаратурным курсе, дзе важны сацыякультурны і гісторыка-літаратурны кантэкст, літаратурныя сувязі і ўплывы. Часам выхад за рамкі тэксту дыктуецца самім аўтарам (літаратурныя рэмінісцэнцыі, запазычанні і перайманні, эпіграфы да твора і яго частак).

Важнасць дадатковага пазакласнага чытання адзначалі шматлікія настаўнікі мінулага, якія шырока выкарыстоўвалі ў сваёй працы прыём супастаўлення, прычым не толькі праблемна-тэматычны (пераважаючага ў сучаснай метадычнай літаратуры), але і заснаванага на дасягненнях гістарычнай паэтыкі, параўнальна-гістарычнага вывучэння літаратуры. Эфектыўнасць такога вывучэння шмат у чым залежала ад рацыянальнай арганізацыі пазакласнага чытання, індывідуалізацыі вучэбных заданняў і грунтоўна распрацаванай сістэмы самастойных пісьмовых прац.

Задачы заключных заняткаў часта супадаюць з задачамі ўступных урокаў. Настаўніку зноў трэба знайсці арыгінальны падыход да тэмы, стымуляваць чытацкія інтарэсы вучняў, стварыць устаноўку на самастойнае чытанне твораў пісьменніка. Тут магчымы і выніковая віктарына, і літаратурная кампазіцыя, і супастаўленне розных трактовак і версій твора, і абмеркаванне апошніх публікацый, звязаных з вывучаным літаратурным матэрыялам.

Апора на самастойна прачытанае неабходная і пры звароце да пытанняў тэорыі і гісторыі літаратуры. Тут асабліва важна «разумная літаратурная начытанасць» (У.П. Астрагорскі), у тым ліку і веданне асобных старонак сусветнай літаратуры. Індывідуалізацыя заданняў і ў гэтым выпадку аказваецца не менш эфектыўнай, чым калектыўныя экскурсы ў тэорыю і гісторыю літаратуры. Старшакласнікам можна прапанаваць такія адметныя тэмы для індывідуальнай распрацоўкі на працягу вучэбнага года: «Фальклор і літаратура»; «Біблейскія выявы і матывы ў літаратуры»; «Герой і яго прататыпы»; «Фантастыка ў беларускай літаратуры»; «Падтэкст»; «Літаратурныя містыфікацыі»; «Гісторыя беларускага рамана» і іншыя.

Вынікі самастойнай даследчай працы вучняў уключаюцца ва ўрокі па асноўным курсе, улічваюцца пры напісанні выніковых сачыненняў.

Зварот да пазакласнага чытання на ўроках павінен быць натуральным і залежаць, па-першае, ад характару літаратурнага тэксту, а па-другое, ад рэальнай чытацкай сітуацыі ў класе. Лепшыя настаўнікі імкнуцца пры гэтым не толькі ўлічваць індывідуальны чытацкі досвед сваіх выхаванцаў, але і тактоўна накіроўваць іх пазакласнае чытанне, «вучыць цяжкаму, але так, каб засваенне гэтага цяжкага было творчасцю, гэта значыць радасцю і перамогай» [1, с.274-280].

Урокі пазакласнага чытання даўно ўвайшлі ў практыку выкладання літаратуры. Без іх зараз цяжка прадставіць урокі літаратуры ў школе. Яркасць і нават святочнасць, праяўляльная ў выбары месца правядзення і афармленні, шырокае выкарыстанне формаў пазакласнай працы, вольны выбар твораў для абмеркавання, магчымасць звароту да сучаснай літаратуры, новым выданням класікі – гэтыя асаблівасці ўрокаў пазакласнага чытання прыцягнулі да іх увагу настаўнікаў і вучняў. Аднак ці сталі такія ўрокі святам або гэта, як літаратурныя гутаркі ў XIX стагоддзі, толькі асобныя эпізоды сённяшняй школьнай практыкі.

РАЗДЗЕЛ VI. ПЕДАГАГІЧНЫ ВОПЫТ ПАЗАКЛАСНАЙ ПРАЦЫ

У цяперашні час адной з праблем сярэдняй школы з’яўляецца нежаданне навучэнцаў чытаць. У падрастаючага пакалення змяніліся прыярытэты: камп’ютар, дваровыя кампаніі, інтэрнэт-знаёмствы займаюць амаль увесь іх вольны час, а кнігі сталі непатрэбным і нецікавым прадметам ужытку.

Менавіта мастацкая літаратура з’яўляецца адной з крыніц фарміравання ў падрастаючага пакалення любові да Радзімы, павагі да традыцый і культуры свайго народа.

Адной з галоўных задач навучання ў сярэдняй школе з’яўляецца фарміраванне ў дзяцей умення чытаць. І хоць намаганняў у гэтым кірунку прыкладаецца нямала, вынікі нельга назваць, здавальняючымі, так як педагагічная практыка паказвае, што ў вучняў 5 – 11 класах навык чытання фармуецца недастаткова паўнавартасна. Гэта прыводзіць да таго, што школьнікі адчуваюць істотныя цяжкасці пры працы з вербальнай інфармацыяй, якая патрабуе вялікага напружання іх інтэлектуальных сіл, і ў іх паступова знікае цікавасць да самога працэсу чытання [2, c. 106].

Не могуць пакінуць абыякавымі вынікі вывучэння сфарміраванасці навыку чытання навыку чытання ў школьнікаў і студэнтаў розных краін свету, праведзенага ў апошняе дзесяцігоддзе Міжнароднай асацыяцыяй чытання.

Надышоў час задумацца: чаму ж пры сучаснай пастаноўцы навучання чытанню ў пачатковай школе нашы дзеці недастаткова добра чытаюць, чаму ў іх зніжаецца цікавасць да чытання і што трэба рабіць для пераадолення гэтых негатыўных з’яў? Пара, нарэшце, усвядоміць, што чытанне ў нашай краіне стала праблемай: па дадзеных УЦДГМ, у 2000 г. людзей, якія не чытаюць кніг, было 34%. Ужо даўно было адзначана, што праблема нецікавасці да падручнікаў становіцца дзяржаўна важнай. [11]

А рашэннем гэтай праблемы павінны займацца непасрэдна настаўнікі пачатковых класаў. У пачатковай школе вельмі важнае значэнне мае зацікаўленасць вучняў у вывучэнні прадметаў і выніках свайго навучання. Пры гэтым трэба ўлічваць той факт, што значная частка дзяцей на другім і трэцім годзе навучання не жадае хадзіць у школу, не хоча вучыцца, губляе цікавасць да прадметаў, якія вывучаюцца ў пачатковых класах. Або да паступлення ў 1 клас усе дзеці мараць вучыцца. Яны хочуць пазнаваць, мець зносіны, дзейнічаць. Таму настаўнік павінен зрабіць усё магчымае, каб праца дзяцей была радаснай, а ўрокі цікавымі. Для гэтага настаўніку неабходна выкарыстоўваць у сваёй працы ўсе найбольш эфектыўныя традыцыйныя і нетрадыцыйныя формы і сродкі навучання.

Усё пачынаецца з дзяцінства. Неба, зямля, пахі і гукі зразумелыя і незвычайныя. І першыя навыкі творчага зносін з рэчаіснасцю, першыя судотыку з загадкавым светам прыгожага адбываюцца ў дзяцінстве, у прыватнасці ў школе.

“Трэба берагчы дзіцячы агеньчык дапытлівасці, дапытлівасці, смагі ведаў. Праз гульню, праз фантазію, празь непаўторнае дзіцячае творчасць – шлях да сэрца дзіцяці», − пісаў С. Сухамлінскі. Таму так важныя пошукі новых шляхоў выкладання [12, c. 14].

Для фарміравання і актуалізацыі пазнавальнага цікавасці яго трэба пастаянна ініцыяваць. У школьны перыяд свайго жыцця дзіця імкнецца даведацца як мага больш пра ўсё свеце. Таму, калі знайсці правільныя падыходы, навучанне з складанай і стомнай неабходнасці можа ператварыцца ў займальнае падарожжа ў свет ведаў. Адным з гэтых падыходаў з’яўляецца дыдактычная гульня-наймацнейшы фактар псіхалагічнай адаптацыі дзіцяці ў новым навучальнай прасторы, які можа вырашыць праблему натуральнага негвалтоўнага ўкаранення дзіцяці ў свет пазнання.

Выкарыстанне гульняў у працэсе навучання ператварае іх у катэгорыю дыдактычных, дзе працэс адукацыі пагружаны ў працэс зносін, а актыўнасць навучэнцаў параўнальная ці нават пераўзыходзіць актыўнасць выкладчыка.

Магчымасць прадстаўлення заданняў і практыкаванняў, пераважна ў гульнявой форме, найбольш даступнай для дзяцей на этапе характэрнай для першых месяцаў знаходжання дзіцяці ў школе змены вядучай дзейнасці (пераход ад гульнявой дзейнасці да вучэбнай), спрыяе згладжванні і скарачэнні адаптыўнага перыяду. Варта таксама адзначыць, што гульнявой, займальны характар заданняў, якія з’яўляюцца ў той жа час псіхалагічнымі тэстамі, зніжае стрэсавы фактар праверкі ўзроўню развіцця, дазваляе дзецям, адрозным падвышанай трывожнасцю, у больш поўнай меры прадэманстраваць свае сапраўдныя магчымасці.

З-за аб’ёму вывучаемай на ўроках інфармацыі настаўнік не заўсёды можа надаць час гульні, але затое з усім размахам можа звяртацца да розных гульнявым формам ці пазакласнай працы па чытанню [3, c. 153].

ЗАКЛЮЧЭННЕ

Каб плённа кіраваць пазакласным чытаннем, кожнаму настаўніку патрэбна ведаць чытацкія схільнасці, зацікаўленні, узровень начытанасці сваіх вучняў. Методыка распрацавала цэлы арсенал сродкаў, з дапамогай якіх можна даведацца, што ўяўляюць сабою вучні як чытачы. Калі настаўнік толькі пачынае працаваць з канкрэтным вучнёўскім калектывам, яму неабходна пазнаёміцца з кніжным фондам школьнай і мясцовых бібліятэк. Паралельна ён павінен пацікавіцца і вучнёўскімі фармулярамі, якія раскажуць, што чытаюць школьнікі, якімі аўтарамі, тэмамі, жанрамі захапляюцца. Не павінен ён абмінуць і мясцовыя, а таксама асабістыя бібліятэкі сваіх вучняў і іх бацькоў.

Пазакласная чытанне вучняў дае настаўніку дадатковую магчымасць выхоўваць у іх сталую патрэбу чытаць, каб харашэць душой, развіваць свой густ, пашыраць літаратурны і агульны кругагляд, выпрацоўваць культуру працы з кнігай.

Пазакласная чытанне адрозніваецца ад урокаў у першую чаргу тым, што яно заснавана на прынцыпе добраахвотнасці. Вучань займаецца тым, што яго прываблівае, што падабаецца найбольш. Цікавасць з'яўляецца актыўным стымулам у пазакласнай дзейнасці школьнікаў. Яна выклікае эмацыянальны ўздым, энтузіязм – фактары, якія садзейнічаюць павышэнню эфектыўнасці навучання і выхавання. Але існуе шмат формаў пазакласнага чытання і метадаў высвятлення інтарэсаў і схільнасцяў вучняў. Яны маюць сваю спецыфіку, а выбар іх залежыць ад узросту вучняў, ад начытанасці дзяцей і ад іх жадання працаваць у той ці іншай форме.

Пазакласная праца і яе шматлікія формы даюць магчымасць кожнаму пабыць навідавоку. Праграма, сцэнар павінны будавацца на запланаванай і ў той жа час свабоднай дзейнасці, якая дае прастор для творчага самавыяўлення кожнага ўдзельніка ў разнастайных ролях і становішчах. Такі падыход дае відавочны выхаваўчы эфект: скіроўвае на сур'ёзнае стаўленне да ведаў, дапамагае адчуць сябе значнай часткай калектыву, згуртоўвае, развівае пачуццё адказнасці, свядомай дысцыпліны.

Вельмі важна пры арганізацыі і правядзенні пазакласнай працы захоўваць прынцып добраахвотнасці. Але гэта зусім не значыць, што настаўнік павінен чакаць, калі з'явіцца сам па сабе літаратурны актыў. Зацікавіць, заахвоціць, пераканаць вучня, выклікаць у яго жаданне больш даведацца і паўней выявіць сябе як асобу – непасрэдны абавязак настаўніка. Утрымаць, не знізіць планку зацікаўленасці можна толькі на аснове сатворчасці. Шырокая вучнёўская ініцыятыва павінна падтрымлівацца і праяўляцца ва ўсім: у планаванні, у арганізацыйных асновах, у змесце і формах дзейнасці.

Існуе шмат разнастайных тыпаў ўрокаў пазакласнага чытання, формаў навучання на гэтых ўроках, метадаў і прыёмаў, якімі настаўнік можа карыстацца. А лдя таго, каб настаўнік мог правільна выбраць метады і прыёмы, тыпы і формы навучання для пэўнага ўрока пазакласнага чытання пры вывучэнні пэўнага твору, яму неабходна ведаць чытацкія схільнасці, зацікаўленні, узровень начытанасці сваіх вучняў. З гэтай мэтай можна праводзіць розныя вечары-чытанні, назіранні, сачыненні, анкетаванні, гутаркі і іншае. Методыка распрацавала шмат сродкаў, з дапамогай якіх можна даведацца, што ўяўляюць сабою вучні як чытачы.

Усе змены ў рэальнай чытацкай сітуацыі пры перспектыўным планаванні настаўнік наўрад ці зможа ўлічыць, таму сістэма ўрокаў пазакласнага чытання павінна быць адкрытая для ўсяго новага і цікавага, што з'яўляецца ў літаратуры. Асабліва гэта тычыцца ўрокаў пазакласнага чытання ў старшых класах, дзе неабходны не толькі традыцыйныя гутаркі па сучаснай літаратуры, але і агляды, кансультацыі, а таксама адмысловыя гадзіны на індывідуальныя гутаркі і кансультацыі.

Урокі пазакласнага чытання-гэта сапраўдныя ўрокі літаратуры з усімі іх задачамі (і пазнавальнымі, і выхаваўчымі, і эстэтычнымі). Але яны маюць і свае асаблівасці. Настаўнік можа, не абмяжоўваючыся рамкамі праграмы, глыбей раскрыць тэму, узяўшы некалькі твораў, звязаных адной праблемай. Свабодныя выказванні рабят па самастойна прачытаным творам стымулююць цікавасць да чытання. Урокі пазакласнага чытання дапамагаюць выпрацоўваць навыкі аналізу мастацкага твора, выхоўваюць свядомага чытача. Гэтыя ўрокі патрабуюць ад настаўніка асаблівай мэтанакіраванасці і метадычнага майстэрства. Мастацтва настаўніка складаецца ў тым, каб спакваля накіроўваць цікавасць навучэнцаў да мастацкіх твораў, стымуляваць чытанне-разважанне аб прачытаным, праз якое адбываецца маральнае і духоўнае станаўленне навучэнцаў, пашыраецца круг іх чытання.

1. Богданова, О.Ю. Методика преподавания литературы: учеб. / О.Ю. Богданова, С.А. Леонов, В.Ф. Чертов. – 2-е изд., стереот. – М, 2002. – 400 с.

2. Валочка, Г.М. Беларуская мова і літаратура: 5 – 6 кл.: прыкладнае каляндарна-тэматычнае планаванне дапам. для настаўнікаў агульнаадукац. устаноў / Г.М. Валочка, С.А. Язерская, Т.У. Логінава. – Мінск, 2009.

3. Воловик, А.Ф. Педагогика досуга: учеб / А.Ф. Воловик. – М., 1998. – 240 с.

4. Вучэбная праграма для агульнаадукацыйных устаноў з беларускай і рускай мовамі навучання. Беларуская літаратура. V–ХІ класы / М-ва адукацыі Рэсп. Беларусь. – Мінск: НІА, 2009.

5. Граник, Г.Г. Когда книга учит / Г.Г. Граник, С.С. Бондаренко, Л.А.Концевая. – 2-е изд., доп. – М., 1991. – 256 с.

6. Зелянко, В.У., Целяпун Н.У., Булаўкіна, І.У. Беларуская мова і літаратура: 10 – 11 кл.: прыкладнае каляндарна-тэматычнае планаванне дапам. для настаўнікаў агульнаадукац. устаноў / В.У. Зелянко, Н.У. Целяпун, І.У.Булаўкіна. – Мінск, 2009.

7. Ивашин, В.В. Изучение русской литературы во взаимосвязи с белорусской: пособие для учителя / В.В. Ивашин, М.А. Лазарук, Е.Я. Ленсу. – Мн.: Народная асвета, 1988. – 175 с.

8. Каляда, А.А. Мастацкае чытанне ў школе: 5 – 11-е кл. / А.А.Каляда. – Мінск, 1992.

9. Методыка выкладання беларускай літаратуры: вуч.дапаможнік / рэд. Л.В.Асташонак. – Мінск.− ТАА «Асар», 2002. – 416 с.

10. Методыка выкладання літаратуры / Пад рэд. В.Я.Ляшук, А.У.Рагулі. – Мінск, 1986.

11. Методика преподавания литературы / Под ред. З.Я.Рез. 2-е изд. – М., 1985.

12. Мушинская, Т.Ф. Художественная литература и самореализация личности / Т.Ф. Мушинская. – Минск, 2008. – 224 с.

13. Пазакласная праца па беларускай мове і літаратуры: дапам. для настаўнікаў агульнаадукац. устаноў. – Мінск, 2007.

14. Педагогическое мастерство и педагогические технологии: учеб.пособ. / ред. Л.К. Гребенкина, Л.А. Бойкова. – 3-е изд., испр. и доп., – М., 2001. – 256 с.

15. Подласый, И.П. Педагогика: учебник / И.П. Подласый. – М.: Просвещение; ВЛАДОС, 1996. – 432 с.

16. Прокопьев, И.И. Педагогика: учебное пособие / И.И.Прокопьев. – Минск, 2002. – 544 с.

17. Руцкая, А. Пазакласная праца па беларускай літаратуры: Дапам. для настаўнікаў / А. Руцкая. – Мінск, 2000.

18. Саматыя, І.М. Беларуская мова і літаратура: 8 – 9 кл.: прыкладнае каляндарна-тэматычнае планаванне дапам. для настаўнікаў агульнаадукац. устаноў / Саматыя І.М. [і інш.]. – Мінск, 2009.

19. Харламов, И.Ф. Педагогика: учеб.пособие / И.Ф.Харламов. – 3-е изд., перераб. и доп. – М., 1997. – 512 с.

20. Язерская, С.А. Беларуская мова і літаратура: 5 – 6 кл.: прыкладнае каляндарна-тэматычнае планаванне дапам. для настаўнікаў агульнаадукац. устаноў / С.А. Язерская, Л.К. Цітова. – Мінск, 2009.

21. Яфімава, М.Б. Гучыць жывое слова / М.Б.Яфімава. – Мінск, 1983.

22. Руцкая А.В. Пазакласная праца па беларускай літаратуры [Тэкст] / А.В. Руцкая. Беларуская мова і літаратура. − 2006. − №11. − С. 38-41

23. Паўлоўская В. І. Мова: Цікава і займальна [Тэкст] / В. І. Паўлоўская. Мінск: Народная асвета. − 1989. − 289 с.

24. Малажай, Г. М. Пазакласная праца па беларускай мове: вучэбны дапаможнік для студ. пед. ін-таў / Г. М. Малажай, С. Рачэўскi. – Мінск : Выш. шк., 1990. – 254 с.

25. Пазакласная праца па беларускай мове і літаратуры: дапам. для настаўнікаў агульнаадукац. устаноў. – Мінск : Аверсэв, 2007. – 352 с.

26. Рабкоў І. І. Пазакласная работа па беларускай літаратуры: (з вопыту) / І. І. Рабкоў. - Мінск : Народная асвета, 1967. - 114, [2] с.

27. Грынько, М.У. Выкарыстанне тэхналогіі праектаў як адзін з аспектаў падрыхтоўкі студэнтаў да краязнаўчай працы (На прыкладзе жыцця і творчасці Элізы Ажэшка) / М.У. Грынько // Краязнаўства як адзін з накірункаў вучэбна-выхаваўчай работы ў школе і ВНУ: матэрыялы рэсп. навук. канф., Брэст, 28 – 29 сак. 2008 г. / Пад агул. Рэд. У.А. Сенькаўца. – Брэст: Альтернатива, 2008. – С. 20 – 25.

28. Карнейчык, Л.У. Літаратурнае краязнаўства як эфектыўны сродак фарміравання нацыянальнай свядомасці (Купала і Слонімшчына) / Л.У. Карнейчык // Рэспубліканскія Купалаўскія чытанні: зб. навук. арт. / ГрДУ імя Я. Купалы; рэдкал.: У.І. Каяла (адк.рэд.) [і інш.]. – Гродна: ГрДУ, 2009. – С. 57 – 262.

29. Ляшук, В.Я. Урокі пазакласнага чытання // Методыка выкладання беларускай літаратуры / Пад рэд. Ляшук В.Я. – Мінск. − 1999. – 253 с.

30.Трафімчык, Т.У. Работа над словам-вобразам на занятках літаратурнага гуртка / Т.У. Трафімчык // Актуальныя праблемы выкладання мовы і літаратуры ў вышэйшай і сярэдняй школе: Мат. рэсп. навук. канф. 30 кастрычніка 2002 г. / пад рэд. У.І. Каялы, Т.І. Тамашэвіча. – Гродна: ГрДУ, 2003. – С. 47 – 53.

31. Мельнік Н. В. Урокі пазакласнага чытання. 3—4 класы : дапам. для настаўнікаў устаноў агульнай сярэдняй адукацыі з рус. Мовай навучання / Н. В. Мельнік. — 4-е выд., выпр. і дап. — Мазыр : Белы Вецер, 2015. — 62

32. Алексеева, Е. Л. Нестандартные формы проведения уроков внеклассного чтения / е. Л. Алексеева // Пачатковае навучанне: сям’я, дзіцячы сад, школа. 2010. − № 4. С. 18—20

33. Яленскі, М. Г. Канцэптуальныя асновы сeчаснай моўнай адукацыі / М. Г. Яленскі // Беларуская мова і літаратура. – 2009. − №1. – С. 11−15

34. Цыбульская, С. І. Настольная кніга настаўніка беларускай мовы і літаратуры: метадычныя рэкамендацыі і нарматыўныя патрабаванні / С. І. Цыбульская. − Мінск: Сэр-Віт. – 2007. − 172 с.