Жаночыя асабовыя намінацыі ў творах У. Караткевіча (семантычны и словаўтваральны аспекты)

У беларускім мовазнаўстве назвы асобы даследаваліся як у дачыненні да канкрэтных храналагічных межаў - асобных перыядаў развіцця беларускай мовы, так і ў працэсе іх станаўлення як самастойнай мікраструктуры на працягу некалькіх этапаў гісторыі мовы [5, с. 3]. 

Адрозніваюцца даследаванні і абсягам аналізаванай лексікі: адныя з іх прысвечаныя вывучэнню асобных тэматычных групаў асабовых найменняў, у іншых - такія адзінкі з'яўляюцца толькі часткай больш шырокага абсягу слоў. 

У айчынным мовазнаўстве ёсць значная колькасць навуковай літаратуры, у якой даследчыкі неаднаразова ставіліся да вывучэння жаночых асабовых назваў [11, с. 18]. Гэта тлумачыццца перш за ўсё вялікай колькасцю такой лексікі ў слоўнікавым складзе мовы і шырокім ужываннем яе ў вусным і пісьмовым маўленні.

Заўвагі аб назвах асоб жаночага полу сустракаюцца ўжо ў агульнаграматычных працах Ламаносава М.В., Вастокава А.Х. і інш. Упершыню тут выказваецца думка аб дэрывацыйнай другаснасці назоўнікаў жаночага роду са значэннем асобы ў адносінах адпаведных назоўнікаў мужчынскага роду, а таксама звяртаецца ўвага на асаблівасці ўтварэння некаторых жаночых асабовых намінацый, якія ўжываліся ў рускай мове.

Асабовыя жаночыя намінацыі, або фемінінатывы, – надзвычай своеасаблівыя адзінкі ў лексічнай сістэме сучаснай беларускай мовы. Яны характарызуюцца семантычнай дваістасцю, якая ўзнікае ў выніку таго, што дадзеныя назоўнікі абазначаюць асобу жаночага полу паводле нейкай прыметы, адлюстроўваюць розныя кірункі дзейнасці асобы, дакладна і глыбока характарызуюць многія нацыянальныя, сацыяльнапалітычныя і бытавыя паняцці і ўяўленні народа [8, c. 53-62].

Асабовыя жаночыя намінацыі – адна з катэгорый, найбольш адчувальных да зрухаў у грамадска-палітычным і эканамічным жыцці беларускага і рускага народаў. 

Доўгі час лічылася, што асноўны абавязак жанчын – быць добрай маці, вернай жонкай, спраўна весці хатнюю гаспадарку. Быць захавальніцай хатняга ачага – гэта галоўная роля жанчыны і ў нацыянальнай беларускай традыцыі.

З XIX – пачатку XX ст. у беларускай мове стала асабліва прыкметным павелічэнне колькасці фемінінатываў, абумоўленае, як вядома, актывізацыяй удзелу жанчын у культурнай, палітычнай, эканамічнай і іншых сферах дзейнасці [22, т. 1, с. 18].

Сёння жанчына не толькі выхоўвае дзяцей і займаецца добраўпарадкаваннем жылля, але і ўзначальвае буйныя кампаніі і карпарацыі, займае высокія дзяржаўныя пасады, вырашае складаныя пытанні грамадскага развіцця. 

Асабовыя жаночыя намінацыі – надзвычай своеасаблівыя адзінкі ў лексічнай сістэме беларускай мовы. Яны характарызуюцца семантычнай дваістасцю, якая ўзнікае ў выніку таго, што дадзеныя назоўнікі называюць асобу жаночага полу паводле нейкай прыметы, адлюстроўваюць розныя кірункі яе паводзін.

Лексіка-семантычнае поле «жанчына» на сучасным этапе змяшчае такія лексемы, што выкарыстоўваюцца для абазначэння асобы жаночага полу паводле [13, с. 287]:

- кронай і някроўнай роднасці сваяцтва, сямейных адносін;

- сацыяльнай прыналежнасці, становішчы ў сям’і і заняткаў мужа;

- знешняга выгляду, узросту;

- прафесійнай дзейнасці і роду заняткаў;

- міжасобасныя адносіны;

- схільнасцей, адносін да рэлігіі;

- розных ідэалагічных плыняў і кірункаў. 

Каб акрэсліць выкарыстаныя У. Караткевічам жаночыя асабовыя намінацыі, мы апіраліся на наступныя творы пісьменніка:

- раманы «Каласы пад сярпом тваім» 

- «Хрыстос прызямліўся ў Гародні»;

- аповесці «Дзікае паляванне караля Стаха»

- «Сіняя-сіняя»;

- апавяданні «Лятучы Галандзец» 

- «Блакіт і золата дня»;

- вершы «Маці ўрагану»

- «Беларуская песня».

Усе вызначаныя намі жаночыя асабовыя намінацыі мы класіфікавалі паводле лексіка-семантычнага значэння. Але гэты падзел на групы ўмоўны, т.я. адно і тое ж найменне можа быць у розных групах у залежнасці ад таго, якую семантыку мае. Атрымаліся наступныя групы:

- назвы кроўнай роднасці, а таксама назвы тыпу “жонка” ды “дзяўчына” (маючы на ўвазе, па-першае, узроставыя асаблівасці, а па-другое, сімпатыю з боку прадстаўнікоў мужчынскага полу).

Вызначаныя сінанімічныя рады дадзенай лексіка-семантычная группы прадстасталены наступнымі жаночымі асабовымі намінацыямі: дзяўчына / што ўступае ў шлюб: нявеста; дзеўчына, дзеўка (разм.); жанчына, жонка, дачка, баба, маці [21, с. 103].

І жанчыны іншыя: вусны занадта пажадлівыя, позірк манерны і жорсткі. І відавочна слабелі рукі: за белай скурай як у мужчын, так і ў жанчын бачны былі блакітныя жылкі. Плечы ставалі вузкімі і пададзенымі наперад, хоць юрлівасць нават мацнела ў выразе твараў. [24, с. 15]

Яна так сказала «апошняя з Яноўскіх», гэтая васемнаццацігадовая дзяўчынка, што мне чамусьці аж па сэрцы разанула жалем. [24, с. 17]

Жанчына глядзела на мяне спачувальна і загадкава. [24, с. 15]

У аснове сінанімічнасці ляжыць агульнасць значэння, семантычная блізкасць слоў. Сінонімы выражаюць раўнацэнныя паняцці і супадаюць у істотных прызнаках свайго зместу [7, с. 13-27]. 

Розняцца яны паміж сабой у прыватных, лексіка-семантычных, стылістычных, эмацыянальна-экспрэсіўных, адценнях агульнага значэння, а таксама па шырыні, сферы і асаблівасцях ужывання, аб'ёму значэння, па моўнай прыналежнасці, граматычнай і сінтаксічнай спалучальнасці, кіраванню, здольнасці да форма- і словаўтварэння, па адносінах да актыўнага ці пасіўнага запасу лексікі і інш.

Так, слова “дзяўчына” ўваходзіць і ў другі сінанімічны рад з семантыкай “каханая, прыгожая; тая, што ўступае ў шлюб”

Асноўныя назвы кроўнай роднасці ў літаратурнай мове - гэта найменні роднасці першай ступені. Галоўная моўная адзінка тут - слова “маці”, якое мае семантыку “жанчына ў адносінах да народжаных ёю дзяцей”:

І потым, хто вам сказаў, што ў мяне была маці. [24, с. 28]

Для называння «маці», як і для іншых жаночых асоб, пра якія пойдзе гаворка далей, У. Караткевіч выкарыстоўвае не толькі лексічныя сінонімы, але і памяншальна-ласкальныя формы, утвораныя ад асноў лексічных адзінак:

Мужыкі скардзіліся. Пан Юры пачаў рыхтавацца. Матуля пакутліва моршчыла бровы [25, с. 94]

А не жоначка ж пад бокам — дошка халодная! [24, с. 57]

— А вось і яна, — сказаў Іван. — Дачка траюраднага брата. [25, с. 17]

Словы “дачка, дочка” маюць семантыку “асоба жаночага полу ў адносінах да сваіх бацькоў” [20, с. 155].

— Ты разумееш, што ты нарабіла? Нават ворагу… Гэта толькі абрад, дзяўчо ты! [25, с. 23]

Перад намі стаяла невялічкая бабулька ў шырокай, як звон, сукні, ліловай шнуроўцы, у якой, напэўна, хадзілі нашы прапрашчуры пры каралі Стасе, і ў вялікім крухмальным чапцы. Твар у добрых зморшчынах, нос кручкаваты, а рот вялізны, падобны на шчыпцы для арэхаў, з трошкі адтапыранымі наперад вуснамі.