Арганізацыя пазакласнага чытання на ўроках беларускай літаратуры ў 5-8 класах устаноў агульнай сярэдняй адукацыі

Вучэбныя праграмы па беларускай літаратуры для ўстаноў агульнай сярэдняй адукацыі распрацаваны ў адпаведнасці з канцэпцыяй вучэбнага прадмета «Беларуская літаратура». Галоўная мэта навучання прадмету – далучэнне вучняў да мастацтва слова ў кантэксце духоўнага і сацыяльна–гістарычнага жыцця народа і фарміраванне на гэтай аснове мастацкага мыслення, эстэтычных пачуццяў, чытацкай і маўленчай культуры, выхаванне чалавека з глыбокім гуманістычным і дэмакратычным светапоглядам, з развітым пачуццём нацыянальнай і асабістай самапавагі, патрыёта, адданага агульначалавечым ідэалам, асобы з выразна выяўленымі творчымі схільнасцямі, здольнай успрыманне прыгожага выкарыстаць для выпрацоўкі стымулу маральнага, інтэлектуальнага і духоўнага развіцця.

Навучанне беларускай літаратуры ва ўстановах агульнай сярэдняй адукацыі абумоўлена практычнай накіраванасцю і зарыентавана на рэалізацыю кампетэнтнаснага, сістэмнага, аксіялагічны, камунікатыўна–дзейнаснага, культуралагічнага і культуратворчага падыходаў пры выкладанні ўсіх раздзелаў і тэм курса беларускай літаратуры.

Ва ўмовах рэалізацыі кампетэнтнаснага падыходу ў сучаснай адукацыі вынікам дасягнення мэт і задач літаратурнай адукацыі становяцца прадметныя кампетэнцыі: літаратурная, каштоўнасна–светапоглядная, маўленчая, камунікатыўная, культуралагічная і культуратворчая. Рэалізацыя такога падыходу прадугледжвае ўзмацненне дзейнасна–практычнага кампанента літаратурнай адукацыі.

Сістэмны падыход забяспечвае засваенне вучнямі ведаў пра літаратуру як сістэму, сфарміраваных у выглядзе паняццяў і рэалізаваных у разнастайных спосабах дзейнасці, што з’яўляецца асновай фарміравання літаратурнай кампетэнцыі.

Такі падыход накіроўвае на тое, каб вучні:

1) на ўроках беларускай літаратуры сістэматычна і паслядоўна авалодвалі гісторыка– і тэарэтыка–літаратурнымі ведамі [веды па тэорыі літаратуры – мастацкі твор, яго структура, сістэма вобразаў, аўтарская пазіцыя і інш.; тыпы літаратурнай творчасці (паэзія, проза); літаратурныя роды і жанры; асноўныя мастацкія кірункі і плыні і інш.]; [веды гісторыка–літаратурныя – звесткі пра шляхі і галоўныя этапы развіцця беларускай літаратуры ва ўзаемасувязі з сусветнай, найбольш важныя звесткі пра жыццёвы і творчы шлях пісьменнікаў, пра гісторыю напісання твораў і інш.];

2) ажыццяўлялі чытацкую дзейнасць – чытанне мастацкіх твораў, валоданне тэхнікай і культурай чытання, неабходнай для ўспрымання, аналізу і інтэрпрэтацыі мастацкага твора; логіка–паняційная, аналітыка–сінтэтычная і ацэначная дзейнасць, накіраваная на індывідуальна–асобаснае прачытанне, успрыманне і засваенне мастацкага твора, яго родава–жанравых, кампазіцыйных асаблівасцей, маральна–эстэтычных вартасцей, грамадскага значэння, сувязі з эпохай.

Аксіялагічны падыход прадугледжвае фарміраванне ў вучняў сродкамі беларускай літаратуры сістэмы духоўна–маральных каштоўнасных арыентацый, нацыянальна–культурнай самаідэнтыфікацыі, гуманістычнага погляду на свет, выхаванне павагі да агульначалавечых культурных каштоўнасцей і садзейнічае фарміраванню ў вучняў каштоўнасна–светапогляднай кампетэнцыі.

Камунікатыўна–дзейнасны падыход вызначае такую накіраванасць зместу навучання, пры якой засваенне яго адбываецца шляхам фарміравання ўсіх структурных кампанентаў маўленча–камунікатыўнай дзейнасці, і вучань разглядаецца як суб’ект дзейнасці і зносін, што з’яўляецца асновай фарміравання маўленчай і камунікатыўнай кампетэнцый.

Выхаванне маўленчай культуры, фарміраванне камунікатыўных уменняў і навыкаў, што забяспечваюць эфектыўнасць зносін у розных сферах чалавечай дзейнасці, – неабходная ўмова сацыялізацыі навучэнцаў. Развітае маўленне вучня – шлях да актыўнага самавыражэння і прызнання маўленчай асобы як у міжсуб’ектнай камунікацыі (у штодзённых стасунках з бацькамі, сябрамі, знаёмымі), так і ў дзелавой сферы (пры стварэнні вучэбных выказванняў на абсалютнай большасці ўрокаў па розных прадметах; у далейшай прафесійнай дзейнасці тых выпускнікоў устаноў агульнай сярэдняй адукацыі, якія стануць прадстаўнікамі шэрагу спецыяльнасцей з павышанай камунікатыўнай адказнасцю – сфера дзейнасці «чалавек – чалавек»).

У адносінах да літаратурнай адукацыі камунікатыўна–дзейнасны падыход звязаны з самавыяўленнем вучняў у розных відах маўленчай практыкі, авалоданнем імі жанрамі мастацкай літаратуры (казка, загадка, верш, байка, невялікая п’еса, пейзажныя і партрэтныя замалёўкі; пераклады мастацкіх тэкстаў); публіцыстычнымі жанрамі (нататка ў газету, інтэрв’ю, рэпартаж, водгук, рэцэнзія на прачытаны літаратурны твор, на твор жывапісу, музыкі, кінафільм або тэлеперадачу); літаратурна–крытычнымі жанрамі (праблемнае сачыненне, прадмова / пасляслоўе да прачытанай кнігі, анатацыя, эсэ, даклад, рэферат на літаратурную тэму); вучэбна–традыцыйнымі жанрамі (характарыстыкі – індывідуальныя, параўнальныя, групавыя – літаратурных герояў, сачыненні на літаратурную тэму, сачыненні на аснове асабістых назіранняў, уражанняў, разважанняў аб розных з’явах жыцця).

Такім чынам, у ходзе даследавання былі вырашаны пастаўленыя задачы. У выніку былі сфармуляваны наступныя вывады:

1. Урокі пазакласнага чытання адыгрываюць асаблівую ролю ў літаратурнай адукацыі і развіцці навучэнцаў. Пазакласнае чытанне – адно з найважнейшых пытанняў выкладання літаратуры ў школе. Ад таго, якія кнігі чытае падрастаючы чалавек, залежыць яго настрой, кірунак думкі, фармуюцца тыя ці іншыя якасці характару. Безумоўна, любоў да кнігі, да прыгожага і разумнага слова прышчапляецца ў сям'і, перш за ўсё. У школе настаўнік любога прадмета прымае ўдзел у пашырэнні кола чытання школьніка, але асаблівая роля належыць настаўніку–славесніку. Яму адведзена роля кіраўніка ў вялікім свеце літаратуры. Прыцягнуць увагу школьніка да кнігі настаўніку дапамагаюць нетрадыцыйныя формы ўрока і пазакласныя заняткі. Урокі пазакласнага чытання маюць свае асаблівасці. Адной з умоў правядзення ўрока пазакласнага чытання з'яўляецца свабоднае выказванне вучня па самастойна прачытанага твору. Гэта развівае не толькі цікавасць да кнігі, але дапамагае выпрацаваць навыкі аналізу мастацкага твора. Так выконваецца задача па выхаванні свядомага чытача. Ад настаўніка ўрокі пазакласнага чытання патрабуюць метадычнага майстэрства: вызначыць актуальную тэму; падабраць творы; арганізаваць чытанне да патрэбнага тэрміну; падабраць шэраг пытанняў для абмеркавання так, каб атрымалася гутарка. Успрыманне твораў мастацкай літаратуры залежыць ад узросту дзяцей, іх вопыту, індывідуальнасці. Вывучэнне узроставых асаблівасцяў паказвае, што ў школьнікаў можна развіць эмацыянальнае эстэтычнае ўспрыманне літаратурыа фальклору, г.зн. уменне разумець і адчуваць не толькі змест, але і форму твора, праяўляць паэтычны слых, адклікацца на вобразную гаворку, выразнасць інтанацыі. Успрыманне – гэта асноўны пазнавальны працэс пачуццёвага адлюстравання рэчаіснасці, яе прадметаў і з'яў пры іх непасрэдным уздзеянні на органы пачуццяў. Успрыманне мастацкіх твораў на розных прыступках развіцця дзяцей носіць розны характар і мае свае асаблівасці. 

2. У эксперыментальным даследаванні, прысвечаным выяўленню ўзроўню пазакласнага чытання, прымалі ўдзел 23 вучня 5–8 класаў дзяржаўнай установы адукацыі «Сярэдняя школа № 44 г. Мінска». Асноўная задача даследавання – выяўленне і вызначэнне ўзроўню зацікаўленасці дзяцей мастацкай літаратурай пры дапамозе такіх метадаў даследавання, як назіранне і анкетаванне.Вынікі дыягностыкі паказваюць на перавагу сярэдняга ўзроўню па паказчыках, вызначальным ўзроўні развіцця чытацкай цікавасці, а менавіта: развіццё вызначэння жанраў твораў, чытальніцкая самастойнасць і эмацыйна–каштоўнаснае стаўленне да кнігі. Выяўлена недастатковае развіццё цікавасці да працэсу чытання ў вучняў 5–8 класаў.