Лексіка са значэннем кантрасту у беларускіх парэміях

Даследчыкі па-рознаму падыходзяць да разумення сутнасці кантрасту. Каб пазбегнуць тэрміналагічнай блытаніны мэтазгодна называць кантрастам радавое паняцце-агульны прынцып арганізацыі розных сінтаксіка-стылістычных прыёмаў, а прыватныя прынцыпы іх арганізацыі называць супярэчнасцю і супрацьпастаўленнем. Яшчэ адной падставай для вылучэння названых груп прыёмаў з’яўляецца адрозненне ў іх функцыях. Так, прыёмы супярэчнасці, з’яўляючыся разнавіднасцю алагізма, найбольш часта выкарыстоўваюцца ў функцыі стварэння эфекту нечаканасці, парадаксальнасці, што зусім не характэрна для прыёмаў супрацьпастаўленасці, якія служаць, у прыватнасці, для ўдакладнення паняццяў, меркаванняў, прыкмет і г. д.

Першы шэраг фігур арганізаваны на падставе прынцыпу супярэчлівасці. У сваю чаргу, супярэчнасць можа выступаць прынцыпам арганізацыі групы стылістычных прыёмаў, якія складаюцца ў матываваным парушэнні фармальна-лагічнага закона несупярэчнасці, такіх як аксюмаран, паралепсіс, парадокс, антыфразіс і інш. Другі шэраг фігур арганізаваны на падставе прынцыпу супрацьпастаўленасці, на якім будуецца прыём антытэзы і такіх яе разнавіднасцяў, як акратэза, амфітэза, дыятэза, алаёза, сінкрызіс, парадыёстала.

Такім чынам, прыёмы першай групы заснаваныя на супярэчнасці семантыкі злучаных маўленчых адзінак, а прыёмы другой групы − на супрацьпастаўленасці паняццяў, меркаванняў, прыкмет. І менавіта апошнія ўяўляюць асаблівую цікавасць для нашага даследавання, асноўная задача якога-вывучыць прынцыпы пабудовы кантрасных сінтаксічных мадэляў у прагматычным аспекце на ўзроўні выказванні ў кантэкстуальным асяроддзі і цэлага ліку [1, c. 372].

На марфалагічным узроўні кантраст праяўляецца праз артыклі, асабовыя займеннікі, часавыя формы дзеясловаў. У прыватнасці, кантраст рэалізуецца праз проціпастаўленне з дапамогай асабовых займеннікаў (ён-яна, я-яны, я-вы), якое можа ўзмацняцца таксама адначасовым кантрастам выказнікам.

Што тычыцца кантрасту на лексічным узроўні, несумнеўнную цікавасць уяўляе даследаванне Г. В. Андрэевай, якая зрабіла спробу класіфікацыі кантрастаздольных адзінак, якія ўдзельнічаюць у рэпрэзентацыі кантрасту на лексічным узроўні цэлага тэксту. Пад кантрастаздольнасцю лексічных адзінак аўтар разумее “ўласцівасць слова ўступаць у большы або меншы набор парадыгматычных супрацьпастаўленняў, адно з якіх рэалізуецца ў дадзеным тэксце” [2, с.136]. 

Даследчык падзяляе кантрастаздольныя адзінкі на наступныя групы: 

1) рэальныя кантрастывы, да якіх адносяцца антонімы, здольныя ўтвараць аўтаномныя лексічныя апазіцыі; 

2) патэнцыйныя кантрастывы - адзінкі, здольныя выказваць кантраст толькі ў залежнасці ад канкрэтнага маўленчага выкарыстання і цесна звязаныя з кантэкстам апісаных у тэксце сітуацый або нават з кантэкстам цэлага тэксту.

Падзел кантрастаздольных адзінак на рэальныя і патэнцыйныя тыпы Г. В. Андрэева ажыццяўляецца на падставе метаду апазіцый М. С. Трубяцкога, які дае магчымасць усталяваць адносіны паміж рознымі групамі кантрастываў. Усе кантрасты групуюцца даследчыкам у парадку змяншальнай экспліцытнасці супрацьпастаўлення, што ўяўляецца нам удалым, т.к. з падобнага размяшчэння становіцца яснай немалаважная роля кантэксту ў забеспячэнні кантрасту.

На сінтаксічным узроўні кантраст, па назіраннях навукоўцаў, забяспечваецца некаторымі формамі транспазіцыя, або пераасэнсавання, пад якімі разумеюцца выпадкі ўжывання сінтаксічных структур у неўласцівых ім данататыўных значэннях і з дадатковымі канатацыямі. Прыкладамі гэтага могуць служыць выклічныя па форме і апавядальныя па зместу сказы. Такая форма транспазіцыя можа выкарыстоўвацца для перадачы сэнсу, а часам і схаванага асуджэння учынкаў адных персанажаў іншымі, і тым самым іх супрацьпастаўленасці. Рэалізацыя кантрасту на сінтаксічным узроўні тэксту спрыяюць таксама інверсія, паралельныя канструкцыі, паўторы з антанімічным узмацненнем, полісендытон, адмаўленне, асіндэтон, парцэляцыя.

Кантраст пранізвае ўсе ўзроўні тэксту і фарміруе яго структуру, часта не абмяжоўваецца межамі тэксту, а выходзіць за яго рамкі, уступаючы ва ўзаемадзеянне з усёй культурай. Кантэкст культуры, сукупнасць усіх пазатэкставых фактараў, якія ўдзельнічаюць у спараджэнні кантрасту ў тэксце, складаюць “экстратэкставы кантэкст кантрасту” [5, с. 11]. Тэксты мастацкіх твораў могуць суадносіцца з культурай, эпохай, грунтуючыся на асацыяцыях па кантрасце.

На лексічным узроўні кантраст у парэміях выяўляецца сіметрычнымі (моўнымі антонімамі) і асіметрычнымі апазіцыямі, якія можна прадставіць у выглядзе сістэмы з палявой структурай. Рэалізацыі кантрасту на сінтаксічным узроўні спрыяюць пэўныя граматычныя канструкцыі, якія выконваюць важную функцыю ў арганізацыі фармальна-сэнсавай структуры парэміі.

Аналіз лексічных асаблівасцяў беларускіх парэмій паказаў, што лексічны склад адрозніваецца істотнай разнастайнасцю. У большасці выпадкаў аналізуюцца прыказкі ўтрымліваюць нейтральную і агульнаўжывальную (літаратурную) лексіку. Разгледзім наступныя прыклады:

“Без паставы і конь – карова”.

“І жаба можа патануць”.

Паколькі прыказкі маюць прамое стаўленне да народнай творчасці, то прысутнасць у іх гутарковай, прастамоўнай і лексікі, якая валодае экспрэсіяй, у прыватнасці памяншальна – ласкальных, аказваецца абавязковай умовай функцыянавання гэтых адзінак.

У цэлым сабраны матэрыял паказаў выкарыстанне значнай колькасці гутарковай і прастамоўнай лексікі, што стварае эфект камізму ў парэміях.

Вось прыклад прастамоўі “кідаць бісер перад свіннямі”, дзе словазлучэнне “кідаць бісер” (жарг.), азначае баяцца, адчуваць пачуццё страху. “Хлусіць як сівы конь”, “З паршывай авечкі хоць воўны клок” – “хлусіць” і “паршывы” (разм.) гэтак жа з’яўляюцца прыкладамі гутарковай лексікі.

Мы вылучылі іншыя аналагічныя прыклады: “не бойся сабакі брахлівай, а бойся маўклівай”. “Брахлівы” (прастамоўі.), мае значэнне-хлуслівы. Больш за тое ёсць прыклады грубай гутарковай лексікі: “бачыць сабака малако, ды рыла коратка”.

Ёсць і іншыя прыклады: “як сарака накаркала”, дзе “накаркаць” (прастамоўі.) у просты люд мае значэнне наклікаць( бяду), напрарочыць.

“Разводзіць гадзюшнік” (жарг.), так кажуць пра тых, хто сабраўся разам злых, варожых адзін з адным людзей. “Крыва рак выступае, ды інакш не ведае”, дзе “інакш” (прастамоўі.) значыць-па-іншаму.

Прыклады: “Бяжы як валасаты казёл”, “валасаты” з’яўляецца прыкладам гутарковай лексікі і азначае “небяспечны” і “пужалы”.

Вось яшчэ прыклады гутарковай лексікі з дапамогай якой ствараецца камічны эфект у парэміях: “мышыныя ласкі там, дзе ката няма”.

Лексема “ласкі” з’яўляецца гутарковай і ў гэтай парэміі, магчымая эксплікацыя іранічнага адцення.

Акрамя таго, вывучаемы матэрыял паказаў, што частотным з’яўляюцца прыклады ўжывання памяншальна – ласкальнай лексікі, што гэтак жа спрыяе стварэнню камізму ў парэміях.

Напрыклад: “добры канёк не навязе на пянёк”. У дадзенай прыказцы лексемы з памяншальна-ласкальнымі суфіксамі гэта “канёк” і “пянёк”. Акрамя таго, у склад дадзенай парэміі ўваходзіць прастамоўнай – састарэлая форма “добры”. Яшчэ некалькі прыкладаў памяншальна-ласкальных лексікай: “Была б свінка, будзе і шчацінінка”, “быць бычку на вяровачцы”, “на абед пічужцы даволі і мушкі”.

Бочына Т. Г. прапануе палявую тыпалогію лексіка-семантычных апазіцый, якія выказваюць адносіны кантрасту ў парэміях. Улічваць агульнапрынятую практыку структуравання поля, Бочына Т. Г. вылучае ў сістэме моўных сродкаў выражэння кантрасту ядро, цэнтр і перыферыю. Кожны з відаў апазіцый фармуе пэўны сектар поля, у якім у напрамку ад цэнтра да перыферыі памяншаецца ступень стандартызацыі моўных сродкаў выражэння сэнсавага кантрасту [32, c. 194].

Такім чынам, парэміялагічная прастора беларускай мовы ўяўляе складана арганізаваную сістэму, перасякальных мностваў уласна абмежаваных прастор, кожная з якіх уваходзіць у яго парэміялагічную адзінку. На сінтаксічным узроўні кантраст, па назіраннях даследчыкаў, забяспечваецца некаторымі формамі транспазіцыі, або пераасэнсавання, пад якімі разумеюцца выпадкі ўжывання сінтаксічных структур у неўласцівых ім значэннях і з дадатковымі канатацыямі. Прыкладамі гэтага могуць служыць выклічныя па форме і апавядальныя па зместу сказы. Такая форма транспазіцыі можа выкарыстоўвацца для малюнка стрыманасці, сумневы, а часам і схаванага асуджэння учынкаў адных персанажаў іншымі, і тым самым іх супрацьпастаўленасці. Напрыклад:

“Вось дурное імя”.

“Ты, здаецца, не хочаш зрабіць мне перавязку?”

У дадзеных прыкладах адзначаны кантраст паміж формай і зместам прапановы. У першым прыкладзе структура прапановы, гэта значыць яго форма адпавядае пытальнаму, а ў другім - апавядальнага, пра што сведчыць прамы парадак слоў.

Феномен кантрасту з’яўляецца частотнай з’явай тэксту, пранізвае ўсе яго ўзроўні, што сведчыць аб тым, што разглядаемая з’ява ўтрымлівае ў сабе тэкстаўтваральны патэнцыял і забяспечвае структурна-сэнсавае адзінства тэкставай прасторы. У ходзе праведзенай працы высветлілася, што кантраст і апазіцыя могуць узмацняць, з’яўляцца часткай адзін аднаго і пранікаць адзін у аднаго. Аналіз тэарэтычнага матэрыялу пацвярджае факт праявы вышэйадзначаных прынцыпаў на ўсіх моўных узроўнях тэксту: фанетычным, марфалагічным, лексічным, сінтаксічным, стылістычным, графічным. Кантраст і апазіцыя прысутнічаюць і ў змесце тэксту, у яго вобразнай сістэме, кампазіцыі і сімволіцы, што таксама немалаважна, бо даследаванне структурнасемантычнай арганізацыі цэлага тэксту магчыма толькі пры ўмове адначасовага ўліку і зместу і фармальна-моўных спосабаў яго выказвання. У ходзе далейшага даследавання была зроблена спроба на аснове атрыманых тэарэтычных дадзеных прааналізаваць фактычны матэрыял і вылучыць асноўныя прынцыпы функцыянавання кантрасных сінтаксічных мадэляў у прагматыцы мовы і гаворкі.

Прыказка ўяўляе сабой устойлівае, кароткае, часта вобразнае выслоўе, аформленае сінтаксічна як сказ, нярэдка арганізаванае рытмічна, якое абагульняе сацыяльна-гістарычны вопыт народа і часта носіць павучальны, дыдактычны характар. Прыказка – найкарацейшы з фальклорных жанраў, таму сродкі мастацкага выяўлення ў ёй павінны быць надзвычай сціслымі, эканомнымі.

Прыказкі і прымаўкі цесна звязаны адзін з адным. Прыказкамі і прымаўкамі прынята называць кароткія ўстойлівыя народныя выслоўі, абагульняюць сацыяльна-гістарычны вопыт народа і якія ўвайшлі ў гутарковую гаворку. Збіральнікі і даследчыкі заўсёды спрабавалі правесці мяжу паміж прыказкай і прымаўкай, але ў навуцы аб мове пакуль яшчэ не склалася агульнапрынятага погляду на прыказкі і прымаўкі. Асноўная цяжкасць у размежаванні прыказак і прымавак, звязана з тым, што віды народных выслоўяў блізкія адзін аднаму, сам народ ніколі выразна іх не размяжоўваў. Асноўнае ў парэміялогіі пры семантычнай характарыстыцы прыказак ці, дакладней, прыказкавага складу мовы (яго нярэдка называюць адным словам – парэмійнік) – гэта парадыгматычныя адносіны. Пры апісанні гэтых адносін выкарыстоўваецца тэрмін «семантычная парадыгма», якім абазначаецца сукупнасць аднародных моўных адзінак. Прыказкі ўступаюць у розныя сэнсавыя сувязі і адносіны паміж сабой. Інакш кажучы, прыказкі, або парэміі, як узаемазвязаныя элементы ўтвараюць семантычную парадыгму, куды ўваходзяць: 1) групы прыказак паводле пераасэнсаванасці ці непераасэнсаванасці іх састаўных частак (слоў-кампанентаў); 2) прыказкі сінанімічнага характару; 3) прыказкі, ахопленыя з’явай варыянтнасці; 4) прыватныя значэнні ўнутры мнагазначных прыказак; 5) парэмійна-семантычныя групы; 6) тэматычныя разрады прыказак.

У дадзеным даследаванні большая ўвага надаецца аналізу кантрасту на лексічным узроўні, бо супрацьпастаўлення лексічных элементаў маюць вырашальную ролю ў стварэнні галоўнай семантычнай апазіцыі мастацкага тэксту, бо менавіта лексічны ўзровень “з’яўляецца тым асноўным гарызонтам, на якім будуецца будынак семантыкі тэксту”.

Паводле сваёй функцыянальна-стылёвай афарбоўкі большая частка прыказак належыць да размоўнага стылю. І гэта знаходзіць сваё адлюстраванне ў мастацкай літаратуры, у прыватнасці, ва ўжыванні канструкцый з простай мовай. Назіранні за рэалізацыяй прыказак у маўленні паказваюць, што нярэдка паміж парэмійнымі кампанентамі ўключаюцца пабочныя канструкцыі, звароткі або перад прыказкай аказваюцца сінтаксічна не звязаныя з ёю выклічнікі, часціцы. Сустракаюцца і некаторыя іншыя ўскладненні прыказак, што не выходзіць за межы моўнай нормы.

Парэміялагічная прастора беларускай мовы ўяўляе складана арганізаваную сістэму, перасякальных мностваў уласна абмежаваных прастор, кожная з якіх уваходзіць у яго парэміялагічную адзінку. На сінтаксічным узроўні кантраст, па назіраннях даследчыкаў, забяспечваецца некаторымі формамі транспазіцыя, або пераасэнсавання, пад якімі разумеюцца выпадкі ўжывання сінтаксічных структур у неўласцівых ім значэннях і з дадатковымі канатацыямі Прыкладамі гэтага могуць служыць выклічныя па форме і апавядальныя па зместу сказы. Такая форма транспазіцыі можа выкарыстоўвацца для малюнка стрыманасці, сумлення, а часам і схаванага асуджэння учынкаў адных персанажаў іншымі, і тым самым іх супрацьпастаўленасці. Феномен кантрасту з’яўляецца частотнай з’явай тэксту, пранізвае ўсе яго ўзроўні, што сведчыць аб тым, што разглядаемая з’ява ўтрымлівае ў сабе тэкстаўтвараючы патэнцыял, забяспечвае структурна-сэнсавае адзінства тэкставай прасторы, выступае ў якасці своеасаблівага стрыжня твора.