Развіццё вуснага маўлення на ўроках беларускай літаратуры 5-8 клас

Маўленне – гэта адзін з відаў зносін, якое неабходна людзям у іх сумеснай дзейнасці, у грамадскім жыцці, у абмене інфармацыяй, у спазнанні, адукацыі, яно ўзбагачае чалавека духоўна, служыць прадметам мастацтва. Маўленнем называюць зносіны з дапамогай мовы – знакавай сістэмы, стагоддзямі адшліфаванай і здольнай перадаць любыя адценні найскладанейшай думкі. 

Упершыню паняцці мова і маўленне былі размежаваны швейцарскім лінгвістам Ф. дэ Сасюрам у знакамітай працы “Курс агульнай лінгвістыкі” (1916). Ідэі былі падтрыманы ў працах Л. У. Шчэрбы, які акрамя таго ўвёў паняцце “маўленчая дзейнасць” [56, с. 15].

Мова і маўленне належаць да маўленчай дзейнасці – “сукупнасці псіхафізіялагічных дзеянняў чалавечага арганізма, якія неабходныя для фарміравання, перадачы і ўспрыняцця думкі”[37, с. 38].

Дапаможныя невербальныя сродкі зносін – жэсты, міміка, дотык (тактыльныя зносіны), маўчанне. Тэрмін «маўленне» мае тры значэнні:

– маўленне як працэс, як дзейнасць, напрыклад: механізмы маўлення; дзіця пачынае гаварыць, яно авалодвае маўленнем; гаворка льецца вольна;

– маўленне як вынік, як прадукт маўленчай дзейнасці, сінонім – тэкст, напрыклад: аналіз гаворкі дзіцяці; узоры маўлення вышэйшай культуры;

– маўленне як жанр вуснага, прамоўніцкага выступу: поўны тэкст прамовы дэпутата, апублікаваныя ў газетах; бліскучая гаворка адваката на судзе.

 СаламонРысінскіадзначаў: «Намойпогляд, ніякаярысатакневыдзяляечалавека, яквялікаеіцудоўнаеўменнеперадавацьзвязныммаўленнемуспрыняццерозумамірабіцьнабыткамслухачоўдумкі, выражаныяўзвышанымісловамі, злучанымізаканамерна, гарманічнаўключаныміўправілыразмера. Такіпрыёмадлюстроўваепрыроджануюўласцівасцьнавакольнагасвету. Наколькі, такімчынам, горачалюблютых, хтошануеіпаважаегоднасцьгэтагадаравання, настолькі, наадварот, тых, хтоальбонеразумее, альбопагарджаетакімцудоўнымпраяўленнеммастацтва, яадхіляюіўпэўнены, штоянынаўрадцівартыназываццалюдзьмі» [1, c. 36]. 

Вусныммаўленнемназываюцьзвычайную, гукавую, гутарковуюгаворку, якойлюдзікарыстаюццапрынепасрэдныхзносінахадзінзадным. Вуснаямаўленчаядзейнасцьможабыцьуформедыялагічнагамаўленняякгутарка, размовапаміждвумацінекалькімілюдзьмі. Маналагічнаемаўленнетаксамазаймаеважнаемесцаўзносінах. Яно характарызуецца ярка выяўленай скіраванасцю да рэальнага або ўяўнага слухача. Мэтай такога звароту з’яўляецца дасягненне неабходнага ўздзеяння на слухача. Маналагічнае маўленне з’яўляецца больш складанай і цяжкай формай маўленчай дзейнасці, чым дыялагічнае. Для маналагічнага выступу неабходна папярэдняе прадумванне і планіроўка яго галоўных тэзісаў, так як маналагічная гаворка не мае прамой і актыўнай падтрымкі з боку слухача.

Знешняе маўленне – гэта гаворка-зносіны, маўленне для іншых. Яно разлічана на ўспрыманне, на тое, каб таго, хто гаворыць, зразумелі суразмоўцы або слухачы. Знешняе маўленне бывае дыялагічным і маналагічным.

Дыялог – гэта размова двух або некалькіх асоб. Кожнае асобнае выказванне залежыць ад рэплік іншых суразмоўцаў, ад сітуацыі. Дыялог не мае патрэбы ў разгорнутых сказах, таму ў ім шмат няпоўных сказаў.Актыўны дыялог з’яўляецца адным з эфектыўных спосабаў засваення ведаў. Па словах Дж. Шэрмана: “Вучням трэба часта даваць магчымасць узаемадзейнічаць адзін з адным і з больш вопытнымі людзьмі, уключаючы настаўніка” [60, с. 19]. 

Маналог – гэта гаворка аднаго чалавека, напрыклад аповед, паведамленне, пераказ. У адрозненне ад дыялогу маналог патрабуе валявога намагання, а часам і значнай падрыхтоўчай працы  [15, с. 35].

Л. С. Выгоцкі не прызнаваў самастойнасці маналогаў, ён сцвярджаў, што “суразмоўца заўсёды да некага звяртаецца, нават калі адрасат уяўны  [56, с.25].

Гаворка канкрэтнага чалавека – гэта адлюстраванне яго агульнай культуры. Таму маўленне павінна адказваць пэўным патрабаванням.

Правільнасць – гэта захаванне нормаў сучаснай літаратурнай мовы: граматыкі, арфаграфіі, пунктуацыі. Правільнасць лічыцца базавай якасцю добрага маўлення.Адна з галоўных задач навучання ў школе заключаецца ў тым, каб кожны авалодаў літаратурнымі нормамі беларускай мовы. Гэта прадвызначыла правільную яе галоўную камунікатыўную якасць, пры адсутнасці якой, на думку Б.М.Галавіна, «не могуць «спрацаваць» іншыя камунікатыўныя якасці: дакладнасць, лагічнасць, выразнасць і г.д.» [4, c. 148].

Яснасць – гэта даступнасць маўлення для разумення іншымі. Шкодзяць яснасці словы і выразы, прыдуманыя або ўзятыя з якога-небудзь твора для ўпрыгожвання.

Чысціня – вольнае маўленне ад лексікі, якая знаходзіцца па-за межамі літаратурнай мовы (жарганізмы, дыялектызмы, слоў-паразітаў).

Паводле вучэбных праграм, навучанне беларускай літаратуры ва ўстановах агульнай сярэдняй адукацыі абумоўлена практычнай накіраванасцю і сарыентавана на рэалізацыю кампетэнтнаснага, сістэмнага, аксіялагічнага, камунікатыўна-дзейнаснага, культуралагічнага і культуратворчага падыходаў пры выкладанні ўсіх раздзелаў і тэм курса беларускай літаратуры [7, 8, 11, 13].

Выхаванне маўленчай культуры, фарміраванне камунікатыўных уменняў і навыкаў, што забяспечваюць эфектыўнасць зносін у розных сферах чалавечай дзейнасці, – неабходная ўмова сацыялізацыі навучэнцаў. Развітае маўленне вучня – шлях да актыўнага самавыражэння і прызнання маўленчай асобы як у міжсуб’ектнай камунікацыі (у штодзённых стасунках з бацькамі, сябрамі, знаёмымі), так і ў дзелавой сферы (пры стварэнні вучэбных выказванняў на абсалютнай большасці ўрокаў па розных прадметах; у далейшай прафесійнай дзейнасці тых выпускнікоў устаноў агульнай сярэдняй адукацыі, якія стануць прадстаўнікамі шэрага спецыяльнасцей з павышанай камунікатыўнай адказнасцю – сфера дзейнасці «чалавек – чалавек»).

У адносінах да літаратурнай адукацыі камунікатыўна-дзейнасны падыход звязаны з самавыяўленнем вучняў у розных відах маўленчай практыкі, авалоданнем імі жанрамі мастацкай літаратуры (казка, загадка, верш, байка, невялікая п’еса, пейзажныя і партрэтныя замалёўкі; пераклады мастацкіх тэкстаў); публіцыстычнымі жанрамі (нататка ў газету, інтэрв’ю, рэпартаж, водгук, рэцэнзія на прачытаны літаратурны твор, на твор жывапісу, музыкі, кінафільм або тэлеперадачу); літаратурна-крытычнымі жанрамі (праблемнае сачыненне, прадмова / пасляслоўе да прачытанай кнігі, анатацыя, эсэ, даклад, рэферат на літаратурную тэму); вучэбна-традыцыйнымі жанрамі (характарыстыкі – індывідуальныя, параўнальныя, групавыя – літаратурных герояў, сачыненні на літаратурную тэму, сачыненні на аснове асабістых назіранняў, уражанняў, разважанняў аб розных з’явах жыцця).

Развіццё вуснага і пісьмовага маўлення рэалізуецца праз разнастайнасць метадычных формаў і прыёмаў, захаванне сістэматычнасці, пераемнасці і практычнай накіраванасці гэтай працы ў розных узроставых групах.

Таксама адзначаюць дамінуючую ролю на сённяшні дзень дзейснага падыходу да развіцця маўлення вучняў А. В. Руцкай і М. У. Грынько. Ён прадугледжвае, па-першае, узаемадзеянне маральна-эстэтычнага выхавання і маўленчага развіцця, сувязь апошняга з усімі кампанентамі ведаў па літаратуры; па-другое, выкарыстанне разнастайных метадычных формаў і прыёмаў, па-трэцяе, захаванне сістэматычнасці, пераемнасці і практычнай накіраванасці дадзенай працы ў розных узроставых групах. З другога боку, у рэчышчы дзейснага падыходу для развіцця маўлення вылучаюцца наступныя накірункі: лексіка-фразеалагічная праца з тэкстам мастацкага твора і літаратурна-крытычнымі матэрыяламі; навучанне школьнікаў разнастайным відам і жанрам маналагічнай сітуацыі, калі вучням неабходна сціскаць і пашыраць, параўноўваць і проціпастаўляць, абагульняць і падсумоўваць матэрыял [18. с.62].

У такога роду навучальнай працы развіваюцца творчыя здольнасці, школьнікі разумеюць практычную накіраванасць сваёй дзейнасці, а таксама ацэньваюць уласныя магчымасці, што павышае зацікаўленасць у выніках. Такім чынам фарміруюцца свядомыя адносіны да інтэлектуальнай працы.

Вусная мова развіваецца праз:

1. Слуханне– гэта ўзорнае слова настаўніка, лекцыя, абмеркаванне вусных паведамленняў аднакласнікаў. Слуханне з’яўляецца складанай рэцэптыўнай разумовай дзейнасцю, звязанай з успрыманнем, разуменнем і актыўнай перапрацоўкай інфармацыі, што змяшчаецца ў вусным маўленчым паведамленні. Навучанне слуханню станоўча ўплывае на развіццё маўленчага слыху, маўленчай памяці, на фарміраванне вуснага маўлення, яго выразнасці.

2. Чытанне– гэта чытанне тэкстаў літаратурных твораў, крытычных і іншых матэрыялаў, выразнае чытанне. Творы розных жанраў чытаюцца па-рознаму. М. А. Рыбнікава адзначала, што – “кожны твор павінен быць прачытаны і разабраны адпаведна яго прыродзе”[53, с. 58]. Казкі і легенды не чытаюцца, а – расказваюцца па памяці. Чытанне баек павінна ўспрымацца як толькі што прыдуманая гісторыя або выпадак. Пры чытанні лірычных вершаў трэба ўлічваць, што вершаваная мова больш эмацыянальная, дынамічная, у ёй ёсць рытм, рыфма, памер. Пры вывучэнні драматычных твораў выкарыстоўваецца чытанне па ролях.

3. Назіранне– праца над мовай твора, лінгвістычны аналіз. Назіранне – найважнейшая крыніца ведаў пра навакольны свет. Яно дае матэрыял, аснову, на якой будуюцца разумовыя аперацыі. Таму назіранне з’яўляецц важным сродкам развіцця мыслення дзяцей. Вялікая роля назірання для развіцця вуснага маўлення вучняў. У практыцы школы змест выкананых дзецьмі назіранняў заўсёды выкарыстоўваўся для складання дзецьмі вусных аповедаў.