Семантыка ацэнкі і спосабы яе выражэння ў публіцыстычным тэксце

Сучасная навука мае ярка выражаны антрапацэнтрычны характар: чалавек нязменна ўяўляе сябе “мераю ўсіх рэчаў”, знаходзіцца ў цэнтры працэсу пазнання. Заканамерна, што лінгвістыка, уваходзячы ў агульную навуковую парадыгму, засяроджвае сваю ўвагу на асобе. Асаблівая ўвага надаецца выключна чалавечаму віду дзейнасці – ацэньванню, аднаму з найважнейшых складальнікаў працэсу пазнання. Вынікі ацэньвання адлюстроўваюцца ў выказваннях і ўяўляюць каштоўнасны фрагмент карціны свету. У сувязі з гэтым разгляд пытанняў пра прыроду і віды ацэнкі, пра прынцыпы яе праяўлення і функцыянавання, нягледзячы на больш чым паўстогадовую гісторыю дэтальнага вывучэння, з’яўляецца зноў актуальным і перспектыўным. Праблема ацэнкі пры шырокім падыходзе перасякаецца з праблемамі ўзаемадзеяння мовы і маўлення, суб’ектыўнага і аб’ектыўнага ў мове, з пытаннямі тыпалогіі і структуры лексічнага значэння, з разуменнем экспрэсіўнасці, эмацыйнасці, вобразнасці, стылістычнай афарбоўкі.

За гады вывучэння вобласці выражэння ацэнкавых значэнняў у навуцы з’яўлялася шмат падыходаў да даследвання: лагічны аспект ацэнкі даследвалі І.А. Івін (праца “Основания логики оценок” і інш.) [24], М.А. Аруцюнава (праца “Типы языковых знаний. Оценка. Событие. Факт” і інш.) [4]; псіхалінгвістычны – Е.І.Калодкін, Ю.М. Мягкова; сацыялінгвістычны – А.Л. Галаванеўскі, О.П. Жданава, Е.Ю. Краснікава; прагматычны – Ю.Д. Апрэсян, Э.А. Сталярова, М.А. Ягубава, О.В. Гуськова, В.М. Цоллер; функцыянальна–семантычны – Т.В. Маркелава, В.В. Кімік, З.К. Цеміргазіна; функцыянальна–стылістычны – даследвалі Ш. Балі, В.В. Вінаградаў (праца “Русский язык: Грамматическое учение о слове” і інш.) [16], В.М. Тэлія, Д.М. Шмялёў, Г.А. Вінакур, І.В. Арнольд, І.А. Сцернін, В.І. Шахоўскі, Т.Г. Вінакур; кагніталагічны – А. Артоні, А. Коллінз; тэкставы – М.А. Лук’янава, М.М. Дзеева; нацыянальна–культурны – А. Вежбіцкая, Ю.Д. Апрэсян, І.М. Гарэлава, Т.В. Пісанава. Ужо гэты, далёка не поўны пералік лінгвістаў, што вывучалі праблемы ацэнкі і ацэнкавасці, сведчыць пра складанасць і шматграннасць з’явы.

Беларускіх лінгвістаў таксама цікавіць катэгорыя ацэнкі. Так, катэгорыю ацэнкі ў беларускай дыялектнай мове даследуе В.В. Урбан [47], дзеясловы з ацэначным значэннем разглядае Ю.В. Маліцкі.

Апошнім часам ацэнка разглядаецца не толькі ў традыцыйных аспектах, але і ў святле кагнітыўных ды прагматычных даследванняў.

Чалавек пастаянна ацэньвае сябе, іншых людзей, навакольную рэчаіснасць, выказваючы сваё стаўленне разнастайнымі сродкамі ў працэсе камунікацыі. Існуе мноства трактовак ацэнкі – камунікатыўная (адабрэнне – незадавальненне), эмацыянальная (прыемна – непрыемна), якасная (добра – дрэнна), рацыянальная (карысна – некарысна). У каштоўнасных пазіцыях адлюстраваны агульныя законы чалавечага мыслення, таму ацэнку можна лічыць універсальнай лінгвістычнай катэгорыяй.

Праблема экспрэсіўнасці і ацэначнасці з’яўляецца адной з найбольш цікавых у мовазнаўстве, паколькі значэнні, што належаць да названай вобласці, маюць размытую семантыкі.

Катэгорыя ацэнкі – гэта семантыка–граматычная катэгорыя, якая выражае ад імя апавядальніка суб’ектыўную ацэнку прадмета, прыкметы прадмета ці прыкметы дзеяння і ўносіць у прадметнае значэнне слова дадатковыя эмацыйна–экспрэсіўныя адценні значэння ласкальнасці, спачування, памяншальнасці, павелічальнасці, грэблівасці, прыніжэння, іроніі і г.д. [4, с. 12].

Па меркаванни Н.Д. Аруцюнавай, у структуры ацэнкі карэляцыі суб’ект/аб’ект знаходзяцца ў складаным узаемадзеянні. Суадносіны суб’ектыўнага і аб’ектыўнага з’яўляюцца асноўнай праблемай, вакол якой разгортваюцца спрэчкі пра філасофскую сутнасць каштоўнасцей і пра прыроду ацэнкавых суджэнняў. Гісторыя вывучэння ацэнкі характарызуецца пастаяннай барацьбой двух накірункаў, адзін з якіх абапіраецца на ўяўленне, што асноўным у ацэнцы з’яўляецца суб’ект у яго адносінах да аб’екта, а другі лічыць асноўным для ацэнкі якасці аб’екту. Гэтыя накірункі ў асноўным развіваліся ў сферы этычных тэорый, аднак многія з іх палажэнняў уяўляюцца сутнаснымі для вывучэння ацэнкі з лінгвістычных пазіцый [4, с. 13].

Першы накірунак знайшоў сваё найбольш яркае выражэнне ў канцэпцыях эматывізму, дзе ацэнкавыя значэнні разглядаюцца як выражэнне эмоцый суб’екта, як адносіны суб’екта да аб’екта. Зыходзячы з суб’ектыўнасці ацэнкі, прыхільнікі эматывізму лічаць, што ацэнку нельга разглядаць ні як праўдзівую, ні як непраўдзівую, бо тая не можа быць верыфікаванаю. Супрацьлеглы накірунак абапіраецца на ідэю, што ацэнкавыя значэнні трэба разглядаць, як прыналежныя да аб’ектаў, і такім чынам тыя ўяўляюць сабой не адносіны, але ўласцівасці (натуралізм).