Жанр мініяцюры ў сучаснай беларускай прозе

З’яўленне феномена “мініяцюра” адносіцца да часоў глыбокай старажытнасці. Мініяцюра як з’ява ўпершыню фіксуецца сярод твораў выяўленчага мастацтва і музыкі. Першыя мініяцюры ў гісторыі чалавецтва ствараюцца яшчэ ў ветхазапаветныя часы.

Этымалогія слова “мініяцюра” узыходзіць да лацінскага “minium”, раней так называлі чырвоную фарбу, якой старажытныя каліграфы рабілі каляровымі ініцыялы і адзначалі рубрыкі ў манускрыптах.

Сёння тэрмін “мініяцюра” ў выяўленчым мастацтве ўжываецца ў наступных канатацыях: кніжная, іконапісная і жывапісная мініяцюра, мініяцюра ў ювелірным мастацтве і інш. Лічыцца, што жывапісная мініяцюра бліжэй да сярэдзіны 19 стагоддзя была выціснута з шырокага ўжытку фатаграфіяй. Таксама на гэты час прыпадае росквіт музычнай мініяцюры, у многім абумоўлены эстэтыкай рамантызму і класіцызму з іх фрагментарнасцю мыслення, што фіксуецца ў санатах і прэлюдыях Л. Бетховена, Ф. Шапэна, В.-А. Моцарта.

У непасрэднай сувязі з ужо аформленай у музыцы тэндэнцыяй да мініяцюрнасці знаходзіцца вопыт паэтаў-рамантыкаў і сімвалістаў, якія імкнуліся да лаканічнага і вольнага выражэння думкі, максімальнай нагрузкі на слова, перастворанае ў вобраз-сімвал.

Мініяцюра як літаратурны жанр у сучасным літаратуразнаўстве ўпершыню згадваецца ў сувязі з французскай літаратурай. Адзнакі мініяцюры маюць творы Э. Парні, А. Бертрана, Латрэамона, Ш. Бадлера, А. Рэмбо. Пры гэтым сучасныя даследчыкі звычайна называюць родапачынальнікам жанра вершаў у прозе Алаізіуса Бертрана, чыя кніга “Гаспар з цемры: фантазіі ў стылі Рэмбранта і Калло” пабачыла свет у 1842 годзе у Парыжы. Менавіта яго памяці прысвяціў сваю кнігу вершаў у прозе “Парыжскі сплін” (1869) Ш. Бадлер, вершы ў прозе склалі таксама два апошнія зборнікі паэзіі А. Рэмбо “Азарэнні” (1872), “Сезон у пекле” (1873).

Прыкметы жанра мініяцюры ў 19 стагоддзі можна адшукаць у драмах бельгійскага пісьменніка М. Метэрлінка [3], кнізе прозы “Як я гэта бачу” (1896) аўстрыйскага пісьменніка Пэтэра Альтэнберга, складзенай з невялікіх замалёвак і “ўражанняў мастака ад асобных ці слаба звязаных паміж сабой з’яў рэчаіснасці” [4].

У рускай літаратуры аналагі празаічнай мініяцюры можна заўважыць у творчасці М. Бацюшкава, М. Жукоўскага, Ф. Глінкі. У 1882 годзе надрукаваны першы рускі цыкл уласна празаічных мініяцюр І. Тургенева “Senilia” (“Старэчае”). На мяжы стагоддзяў да жанра празаічнай міняцюры таксама звяртаюцца рускія пісьменнікі М. Горкі, В. Караленка, І. Бунін, А. Купрын, М. Прышвін.

Імя Сакрата Яновіча добра вядома не толькі ў Беларусі, але і ў Польшчы. Пісьменнік належыць да літаратараў і грамадскіх дзеячоў памежнай для дзвюх краін тэрыторыі – Беласточчыны. Як з захапленнем адзначаў У. Гніламёдаў у адносінах да асобы С. Яновіча, чым глыбей яго ведаеш, “тым больш ён здзіўляе маштабамі і незвычайнасцю сваёй індывідуальнасці: паэт, празаік, эсэіст, публіцыст, аналітык, гісторык, культуролаг, сацыёлаг, псіхолаг, філосаф, мараліст і яшчэ, і яшчэ. Пры ўсім гэтым гэта чалавек з вельмі нізкім болевым парогам – мяккі і пяшчотны, тэмпераментны і ваяўнічы адначасова” [20].

Дэбютаваў пісьменнік у далёкім 1956 годзе. У беластоцкай газеце “Ніва” ўпершыню было надрукавана яго маленькае апавяданне.

За жыццё С. Яновічам было напісана каля 30-ці кніг, на польскай і беларускай мове, сярод якіх “Загоны” (апавяданні, 1969), “Вялікі горад Беласток” (мініяцюры, 1973), “Забыцці” (мініяцюры, 1978), “Сярэбраны яздок” (проза, 1978), “Сцяна” (аповесць, 1979), “Малыя дні” (мініяцюры, 1981), “Самасей” (аповесць, 1981), “Трэцяя пара” (мініяцюры, 1983), “Мініяцюры” (1984), “Białoruś, Białoruś” (эсэ, 1987), “Даліна, поўная лёсу” (аповесці, 1994), “Наша тысяча гадоў” (размовы з Ю. Хмялеўскім, 2000), “Хатняе стагоддзе” (аповесць, 2008) і інш.

Як бачна з пераліку вышэй, увагу малой прозе С. Яновіч надаваў з самага пачатку свайго захаплення літаратурнай творчасцю. На думку многіх даследчыкаў, адной з творчых вяршыняў пісьменніка, трэба лічыць яго невялікія зборнікі мініяцюр, якія змянілі ўяўленне пра беларускую літаратуру Польшы 60-х гг мінулага стагоддзя.

Не выпадкова С. Яновіч падтрымліваў цесныя стасункі з майстрам малой прозы Я. Брылём, і нават пераклаў у 1979 годзе на польскую мову зборнік пісьменніка “Вітражы”. Я. Брыль усваю чаргу напісаў у 1978 годзе прадмову да першага выдання кнігі С. Яновіча ў савецкай Беларусі “Сярэбраны яздок”.

Беларускі літаратуразнаўца М. Тычына ў артыкуле “Страчаная Аркадыя” ў адносінах да малой прозы пісьменніка, заўважае, што яна “спалучае ў сабе неспалучальнае”, яна адначасова “традыцыйная і наватарская, архаічная і суперсучасная, правінцыйна-рэгіянальная і касмапалітычная, апісальная і метафарычная, рэалістычна-псіхалагічная і міфалагічна-філасофская” [21, с. 37].

Літаратурны партрэт пісьменніка пераліваецца шматлікімі адценнямі напрацаваных значэнняў.

Арцём Арашонак з’яўляецца даволі маладым творцам, аднак аўтар ужо паспеў зарэкамендаваць сябе як дасведчаны перакладчык і адораны пісьменнік. А. Арашонак дэбютаваў у 1999 годзе ў перыядычным друку вершамі. Сёння з’яўляецца аўтарам кніг “Сэнр’ю” (паэзія, проза, 2007) і “Суткі без цябе” (проза, 2008). Шмат друкуецца ў перыдычных выданнях і альманахах, аўтар перакладу на беларускую мову рамана Г. Гесэ “Сідхартха” (2007), асобных твораў Э. Фрыда, Э.-М. Рэмарка, Г. Бёля, Р. Лінке, Х. Крупы і інш. Лаўрэат міжнародных конкурсаў, творы А. Арашонка перакладзены на англійскую, рускую, польскую мовы.

Празаічны зборнік пісьменніка “Суткі без цябе” можна лічыць узорам малой прозы. Кніга складаецца з двух дзесяткаў невялікіх мініяцюрных апавяданняў з выразным сацяльна-псіхалагічным, сацыяльна-філасофскім зместам.

У першай мініяцюры са зборніка пад аднайменнай назвай “Суткі без цябе” лірічны герой у прасторы слоўнай гульні сцвярджае, што не можа вытрымаць без каханай нават дзень, яго раздражняюць людзі (бармэн, бомж, фатограф), якія сустракаюцца на шляху пад час блуканняў па горадзе, у дэкарацыях якога пазнавальны родны пісьменніку Віцебск. Галоўнае для яго – быць дзе заўгодна побач з дзяўчынай па імені Лена: “Учора мы з Ленай прыдумалі новае забаўлялава «Суткі без цябе». Паводле правіл мы разыходзіліся ў шэсць гадзін раніцы. Мусілі не з’яўляцца на кватэры, выключыць мабільныя тэлефоны і бадзяцца па горадзе. Прызам было падарожжа. Пераможца выбіраў маршрут і гатэль. Хто не вытрымліваў да шасці гадзін раніцы – тэлефанаваў, але не факт, што мабільнік аднаго з нас быў уключаны. Не ведаю, ці званіла мне Лена, але да вечара я датрымаўся і пратрымаўся б, магчыма, вечнасць, калі б не кахаў” [30, с. 10].

Пра жыццё Марка Шагала і адносіны з Казімірам Малевічам на пачатку 1920-х гадоў у Віцебску расказваецца ў мініяцюры “Кропля алею”: “Марык, я бачу, як ты пакутуеш. Гэты Малевіч зрабіўся валадаром Віцебску. Да яго перабеглі амаль усе твае вучні, яны табе здрадзілі, кажуць, што ты не шаманіш у сваіх карцінах, а шагаліш. Табе плацяць менш, чым астатнім. Цябе ненавідзяць, яшчэ некалькі год – і цябе разарвуць разам з тваімі палотнамі. Табе патрэбен Парыж. Ты нарадзіўся ў Віцебску, тут магіла тваёй мамы, але твайму жывапісу патрэбны Масква, Петраград або Парыж” [30, с. 15]. Іранічная калізія твора: камунальная кватэра і скрадзеная з бутэлькі жонкай Малевіча Ідай кропля алею на агульнай кухні, выкрыццё яе ўчынку, сталі, на думку пісьменніка, апошняй кропляй для ад’езда мастака і яго сям’і з Беларусі назаўсёды.

Алесь Аркуш з’яўляецца даволі вядомым беларускім паэтам, эсэістам, выдаўцом. Пісьменіннік пачаў друкаваць свае творы яшчэ ў 1986 годзе. Уваходзіў у літаратурную суполку “Тутэйшыя”. Першая кніга, зборнік паэзіі “Вяртанне” выйшла ў 1988 годзе. Заснаваў і выдаў 6 нумараў літаратурнага альманаху “Ксэракс Беларускі”. Пісаў тэксты для полацкага рок-гурта “Мясцовы час”. У 1993 годзе стварыў Таварыства Вольных Літаратараў. Выдавец і галоўны рэдактар літаратурнага альманаха “Калоссе”. Старшыня арганізацыйнага камітэта літаратурнай прэміі “Гліняны Вялес”. Аўтар тэксту гімна горада Полацка. За амаль дваццаць год А. Аркуш выдаў больш дзесяці зборнікаў паэзіі і прозы, тры зборніка эсэістыкі. Сярод іх кнігі “Выпрабаваньне развоем” (2000), “Аскепкі вялікага малюнку” (2007), “Палімпсэст” (2012), “Мясцовы час” (2014) і “Захоп Беларусі марсіянамі” (2016) і інш.

У 2009 годзе сумесна з бацькам Барысам Козікам пісьменнік выдаў аўтабіяграфічную кнігу ўспамінаў, якая амаль поўнасцю складаецца з празаічных мініяцюр. Кніга атрымала інтрыгуючую для шэраговага чытача назву “Брызгалаўка”. Тэматычна, амаль уся кніга звязана з беларускім горадам Жодзіна, месцам, дзе прайшло дзяцінства і юнацтва А. Аркуша, што дазваляе нам вылучаць аўтабіяграфізм як адзін з галоўных пачаткаў у канцэпцыі выдання.

Як засведчыў сам пісьменнік у інтэрв’ю, адной з сваіх надзённых творчых мэт ён лічыць зварот чытача да беларускай правінцыі, стварэнне яе міфа ў сучаснай беларускай літаратуры, а таму родны горад А. Аркуша з’яўляецца даволі плённым літаратурным матэрыялам: “Я адчуваю, што ёсць патрэба стварэння сучасных міфаў для такіх гарадоў. Бо Жодзіна – гэта горад, які паўстаў практычна з нуля і не мае сваёй сталай культурніцкай традыцыі. Таму традыцыю трэба ствараць. Дзякуй Богу, з гербам, гісторыяй паўстання горада апошнім часам стала лепш. Высветлілі, што Багуслаў Радзівіл заснаваў Жодзіна, гады першых згадак і г.д. Але гэтай гісторыі трэба было дапамагчы нейкім сучасным міфам, што я сваімі кнігамі і раблю” [33].

Першы твор з кнігі А. Аркуша пад назвай “Святло вясны” вельмі нагадвае мініяцюрную лірычную замалёўку з імпрэсіністычнай перадачай уражанняў героя, яго пачуццяў ад надыходу новай пары года. Вясна у творы – сімвал абнаўлення чалавека, сімвал новых пачаткаў. Аўтар перадае пачуццё радасці ад новай квецені, цяпло ад вясновага святла: “Ты выходзіш на двор у вясну. Дакранаесься рукой да сьцяны свайго цаглянага двухпавярховіка і з прыемнасьцю грэеш далонь. О, гэта ўжо вясна сапраўдная! Яна грэе тваю далонь і кліча ў квецень” [34, с. 5].

Да повязі паміж мінулым і будучым звернута мініяцюра “Было балота”. Пісьменнік ў творы спрабуе даследаваць, што раней было на месцы яго дома.

Сучасная беларуская літаратура вызначаецца ўзаемаперасячэннем разнастайных тэндэнцый і плыняў, з’яўленнем новых літаратурных форм.

Сучасная беларуская проза набывае прыкметны мастацкі вопыт у разнастайных жанравых і ідэйна-тэматычных кірунках. Беларускія пісьменнікі імкнуцца да стварэння экзістэнцыяльнай, інтэлектуальнай, філасофскай прозы ў розных эпічных жанрах.

Адной з галоўных тэндэнцый сучаснай беларускай прозы з’яўляецца таксама тое, што яна свядома выкарыстоўвае вопыт замежнай літаратуры, яе формы і стылёва-выяўленчыя прыёмы пісьма. У творах апошняга часу можна сустрэць выкарыстанне прыёмаў літаратуры плыні свядомасці, імкненне да падтэксту, умоўна-сімвалічнага і гратэскнага адлюстравання свету. Беларуская проза мяжы тысячагоддзяў імкнецца арганічна ўпісацца ў еўрапейскі і сусветны кантэкст літаратурнага развіцця.

З’яўленне феномена “мініяцюра” адносіцца да часоў глыбокай старажытнасці. Мініяцюра як з’ява ўпершыню фіксуецца сярод твораў выяўленчага мастацтва і музыкі.

Першыя творы мініяцюрнага жанру ствараюцца ў сусветнай літаратуры на мяжы канца 19 пачатку 20 стагоддзя. Мініяцюра як літаратурны жанр упершыню згадваецца ў сувязі з французскай літаратурай. Адзнакі мініяцюры маюць творы А. Бертрана, Э. Парні, А. Бертрана, Латрэамона, Ш. Бадлера, А. Рэмбо. Прыкметы жанра мініяцюры ў 19 стагоддзі можна адшукаць у драмах бельгійскага пісьменніка М. Метэрлінка, кнізе прозы “Як я гэта бачу” (1896) аўстрыйскага пісьменніка П. Альтэнберга.

У рускай літаратуры аналагі празаічнай мініяцюры можна заўважыць у творчасці М. Бацюшкава, М. Жукоўскага, Ф. Глінкі. У 1882 годзе надрукаваны першы рускі цыкл уласна празаічных мініяцюр І. Тургенева “Senilia” (“Старэчае”). На мяжы стагоддзяў да жанра празаічнай міняцюры таксама звяртаюцца рускія пісьменнікі М. Горкі, В. Караленка, І. Бунін, А. Купрын, М. Прышвін.

Першыя невялікія апавяданні і абразкі ў гісторыі новай беларускай літаратуры былі створаны ў 19 стагоддзі Ф. Багушэвічам і К. Каганцом.

На пачатку 20 стагоддзя беларуская проза значна пашырае жанравыя межы, а на старонках беларускіх газет змяшчаецца вялікая колькасць малых празаічных форм, якія цудоўна ўпісваліся ў фармат перыядычнга друку.

На старонках першай беларускай газеты “Наша доля” друкуецца празаічная мініяцюра-абразок Цёткі “Прысяга над крывавымі разорамі”.

На старонках “Нашай нівы” друкуюцца шматлікія творы, суадносныя з малымі жанравымі формамі. Сярод іх: першыя спробы пяра Я. Коласа, вершы ў прозе Ядвігіна Ш., імпрэсіі В. Ластоўскага, вершы у прозе С. Палуяна, лірычныя апавяданні Ц. Гартнага, абразкі Я. Журбы і інш.