Новая экономическая лексика белорусского языка

1.1 Спецыяльная лексіка як аб’ект лінгвістычнага даследавання

Асноўнымі разрадамі спецыяльнай лексікі, якой карыстаюцца, галоўным чынам, толькі прадстаўнікі пэўнай галіны навукі, прафесіі ці роду заняткаў, з’яўляюцца тэрміны, наменклатурныя назвы (номены) і прафесіяналізмы.

Да спецыяльнай лексікі адносяцца словы, што ўжываюцца прадстаўнікамі пэўнай спецыяльнасці ці галіны навукі. Асноўнымі разрадамі спецыяльнай лексікі з’яўляюцца тэрміны, наменклатурныя назвы і прафесіяналізмы [16, с. 53]. Гэты пласт моўных адзінак адносіцца да лексікі абмежаванага ўжывання.

Тэрмін (ад лац. tеrтіпиs 'канец, мяжа') – гэта спецыяльнае слова ці спалучэнне слоў, створанае (прынятае, запазычанае) для дакладнага выражэння спецыяльнага паняцця і абазначэння спецыяльнага прадмета. У тэрмінах заключаецца максімальна дакладнае, канцэнтраванае выражэнне тых агульных і прыватных паняццяў, з якімі спалучана навуковая і тэхнічная дзейнасць чалавека. Тэрміны – гэта своеасаблівы штучна створаны набор лексічных адзінак, выкарыстанне якіх абмежавана той ці іншай галіной; тэрмін – імя паняцця [11, с.112].

Сістэма тэрмінаў пэўнай галіны навукі, тэхнікі, культуры называецца тэрміналогіяй (напрыклад, біялагічная, медыцынская, лінгвістычная, музычная, палітычная, эканамічная, філасофская тэрміналогія і інш.). Тэрміналогіяй (або тэрміналагічнай лексікай) называецца таксама ўся сукупнасць тэрмінаў канкрэтнай мовы(напрыклад, беларуская тэрміналогія). Тэрміналогія – гэта яшчэ і раздзел мовазнаўства, які займаецца вывучэннем тэрмінаў.

Як лексемы тэрміны характарызуюцца шэрагам спецыфічных асаблівасцей, найбольш важнымі з якіх з’яўляюцца:

- сістэмнасць (кожны тэрмін выступае як адзінка пэўнай тэр-міналагічнай сістэмы, якая абмежавана адной галіной навукі, тэхнікі і пад.; толькі ў межах гэтай сістэмы тэрмін выяўляе сваю сутнасць);

- дэфінітыўнасць (сэнс агульнаўжывальнага слова можа бьщь растлумачаны, а сутнасць тэрміна павінна быць дакладна вызначана і заключаецца ў дэфініцыі – навуковым азначэнні, якое з’яўляецца неад’емнай часткай тэрміна);

Вядома ж, такое буйное беларускамоўнае выданне, да таго ж адно з найстарэйшых у краіне, як газета “Звязда”, не магло не прыцягнуць увагу навукоўцаў. Сярод тых, хто прысвяціў свае артыкулы і даследаванні беларускай газеце, можна назваць такія прозвішчы даследчыкаў і тэарэтыкаў беларускай журанлістыкі, як А.Г. Слука (артыкул “Нацыянальная ідэя ў святле “Звязды”), В.М. Самусевіч (артыкул “Звязда” ў лагасферы нацыянальнай культуры”), В. Іўчанкаў (артыкул “Грамадзянская сталасць “Звязды” і маўленчая парадыгма “СБ. Беларусь сегодня”), У. Касько (артыкул “Звязда” – “Чырвоная змена”: прыклад творчага супрацоўніцтва”), Г. Басава (артыкул “Беларускі “свет культуры” на старонках газеты “Звязда” і яго роля ў міжкультурнай камунікацыі”), Т. Дасаева (артыкул “Максім Гарэцкі і “Звязда”), Н. Зубчонак (артыкул “Летапіс ваеннай пары. “Звязда”40-х гг. у даследаванні М. Е. Дастанкі”), С. Харытонава (артыкул “Дизайн газеты “Звязда”) і інш. Шэраг навуковых публікацый прысвечаны самым розным праблемам, звязаным з функцыянаваннем газеты. Вельмі паказальнымі ў гэтых адносінах можна лічыць зборнікі, што выйшлі з друку пасля адпаведных канферэнцый, првысвечаных гэтаму выданню.

Так, 25 кастрычніка 2007 года ў Мінску прайшла навукова-практычная канферэнцыя, прысвечаная 90-годдзю газеты “Звязда” і 80-годдзю газеты “Советская Белоруссия”. У зборніку матэрыялаў, надрукаваных пасля канферэнцыі, уласна моўнай праблематыцы прысвечаны артыкул П. Жаўняровіча “«Звязда» як эксперыментальная пляцоўка развіцця беларускай мовы”, у якім аўтар адзначае тыя лінгвістычныя цяжкасці, з якімі прыходзіцца мець справу пры выданні газеты: немагчымасць поўнасцю захоўваць нормы літаратурнай мовы, з’яўленне новай лексікі, дэархаізацыя ўстарэлай лексікі, ціск іншамоўнай лексікі, неабходнасць запаўняць семантычныя лакуны, складанасць працэсу ўтварэння новых слоў і інш. Аўтар прыходзіць да высновы, што “газета стала па-сапраўднаму эксперыментальнай пляцоўкай, на якой праходзяць апрабацыю дзясяткі і сотні новых моўных адзінак, вельмі патрэбных для ўмацавання дзяржаўнага статусу беларускай мовы, яе далейшага ўдасканалення, развіцця і руху ў будучыню” [10, с. 38].

Тэрміны і прафесіяналізмы як разнавіднасць спецыяльнай лексікі беларускай мовы побач з агульнымі рысамі (намінатыўнасць, спосабы ўтварэння, вузкастылістычная прыналежнасць (стылявая маркіравансць) і інш.), маюць шэраг адмысловых прымет: шляхі ўтварэння, нарматыўны статус, адносіны да экспрэсіўнасці, сфера выкарыстання і інш.).

Нягледзячы на тое, што ў наш час беларуская тэрміналогія недастаткова запатрабаваная ў навукова-тэхнічнай сферы, дзе пераважае руская мова і адпаведна руская тэрміналогія, беларуская мова здольная рэалізаваць самыя разнастайныя тэрміналагічныя задачы, г.зн. бьщь асновай для стварэння і функцыянавання вялікай колькасці тэрмінаў у розных сферах дзейнасці.

Спрадвечная эканамічная лексіка паводле часу ўзнікнення складаецца з трох падгруп: 1) праславянскай, 2) агульнаўсходнеславянскай і 3) уласнабеларускай лексікі. Эканамічная лексіка пачала фарміравацца са з’яўленнем эканамічных адносін, большасць з гэтых агульнаславянскіх слоў выйшла з ужытку. Уласнабеларуская эканамічная лексіка пачынае фарміравацца ў часы Вялікага Княства Літоўскага. Сярод запазычанняў найбольшую колькасць складаюць лацінізмы, папаўнялася старабеларуская эканамічная лексіка і за кошт моў бліжэйшых суседзяў, найперш польскай. Значная частка старабеларускіх запазычанняў сустракаецца і ў сучаснай мове, пэўная іх колькасць не выходзіла з ужытку на працягу гісторыі і змяніла толькі графіка-арфаграфічнае афармленне. Некаторыя лацінізмы сталі ўжывацца ў форме іншага граматычнага роду або з усечанай асновай. Асобныя словы на працягу гістарычнага развіцця змянілі свой семантычны аб’ем. У старабеларускай мове таксама існуюць словы, якія сення ўспрымаюцца як новыя, вядомыя толькі сярод спецыялістаў. У выніку працэсу тэрміналагізацыі сталі тэрмінамі некаторыя агульнаўжывальныя словы.

Паводле будовы эканамічныя тэрміны суадносяцца са словамі і словазлучэннямі, сярод якіх вылучаюцца свабодныя і несвабодныя. Словы-тэрміны ў сваю чаргу падзяляюцца ў залежнасці ад сваей лексіка-граматычнай прыналежнасці на назоўнікі, прыметнікі, дзеясловы і прыслоўі. Сярод уласнабеларускіх тэрмінаў выдзяляюцца дзве вялікія групы. Першую складаюць адзінкі, якія з цягам часу набылі тэрміналагічнае значэнне. Да другой групы ўласных тэрмінаў належаць вытворныя адзінкі (дэрываты), утвораныя ў беларускай мове рознымі спосабамі з уласнага моўнага матэрыялу.