Марфалагічная характарыстыка фразеалагізмаў у рамане Я. Коласа На ростанях і ў яго перакладзе на рускую мову

Праблемам перакладу сёння надаецца асаблівая ўвага, бо “пераклад – гэта пасол міру” [28, с. 6]. Зварот навукоўцаў да праблем перакладу тлумачыцца і ўнутрымоўнымі, і пазамоўнымі прычынамі. Літаратура кожнага з народаў павінна стаць здабыткам іншых народаў. Таму пераклад з адной мовы на іншую – з’ява актуальная, надзённая. Ад сапраўды мастацкага, сапраўды творчага перакладу залежыць успрыняцце літаратуры, уяўленне пра той ці іншы самабытны народ, нацыю. Асаблівую актуальнасць набывае праблема перакладу ва ўмовах блізкароднаснага білінгвізму.

Як справядліва адзначае навуковец В.С. Вінаградаў: “Трэба пагадзіцца з думкай, што пераклад – гэта асобы, своеасаблівы і самастойны від славеснага мастацтва. Гэта мастацтва другаснае, мастацтва перавыражэння арыгінала ў матэрыяле другой мовы. Перакладчыцкае мастацтва, на першы погляд, падобна на выканаўчае мастацтва музыканта, акцёра, чытальніка тым, што яно рэпрадуцыруе мастацкі твор, а не стварае нешта абсалютна арыгінальнае, тым, што творчая свабода перакладчыка абмежавана арыгіналам. Але падабенства на гэтым і канчаецца. У астатнім пераклад рэзка адрозніваецца ад любога віду выканаўчага мастацтва і складае асобую разнавіднасць мастацка-творчай дзейнасці, своеасаблівую форму другаснай мастацкай творчасці”[29, с. 17].

На думку Я.Н. Марозавай, мастацтва перакладу сёння развіваецца ў трох асноўных напрамках, трох розных спосабах узнаўлення тэкстаў:

1. Вольны пераклад – гэта пераклад-самавыражэнне, для яго характэрна недакладная перадача арыгінальнага тэксту. Пры перакладзе мастацкіх твораў праяўляецца спаборніцтва з аўтарам арыгінала, імкненне пераўзысці яго. Вольны пераклад дае неабмежаваныя адаптацыйныя магчымасці для вусных зносін (у час перагавораў): шляхам тлумачэння, дабаўленняў, апушчэнняў ён прыстасоўвае тэкст да камунікатыўнай кампетэнцыі спажыўца. Але ж вольны пераклад неаб’ектыўны па сваёй прыродзе. І ў многіх выпадках ён зусім непрыгодны (пры пісьмовым заключэнні дагавораў, пагадненняў, пры перакладзе асноватворных рэлігійных тэкстаў, важных гістарычных дакументаў).

2. Даслоўны пераклад, або літаральны – самы аб’ектыўны від перакладу. Ім перакладаюцца рэлігійныя тэксты, для якіх характэрны штампы, спецыфічныя звароты. Гэта пераклады кананічных кніг Свяшчэннага Пісання, жыцій святых, апокрыфаў. Так перакладалася Біблія на грэчаскую, лацінскую, на еўрапейскія мовы. Пры даслоўным перакладзе застаецца мінімум свабоды для перакладчыка. Адмоўны бок яго ў ігнараванні камунікатыўных магчымасцей спажыўца перакладу.

3. Уласна пераклад – гэта мастацкі, творчы, адэкватны пераклад з захаваннем духу, сэнсу, стылю і нават недахопаў арыгінала, але з улікам граматычных, стылістычных, лексічных асаблівасцей той мовы, на якую тэкст перакладаецца.

“На ростанях” у тэксце перакладу на рускую мову

Фразеалагічныя эквіваленты з’яўляюцца міжмоўнымі сінонімамі. Як ісінонімы ў межах адной мовы, яны могуць мець розныя ступені блізкасці. Такі спосаб перакладу дазваляе захаваць комплекс значэнняў перакладзенай адзінкі. Мяркуецца, што ў фондзе адной мовы можна адшукаць фразеалагізм, які па сваіх характарыстыках супадае з фразеалагізмам арыгінала, будзе мець з ім тоесную семантыку, аднолькавую структурна-граматычную арганізацыю і кампанентны склад.

У мове рамана Я. Коласа “На ростанях” адзначаецца агульнаўжывальны назоўнікавы фразеалагізм закрыванне (заплюшчванне) вачэй (на што) ‘утойванне, замоўчванне чаго-небудзь’, вытворнага ад суадноснага дзеяслоўнага закрываць (заплюшчваць) вочы (на што) – ‘знарок не заўважаць чаго-небудзь важнага, значнага’ [28, с. 218]: Пад уплывам тэндэнцыйнага і аднабаковага асвятлення [войнаў], выпуклення гераічнага і наўмыснага закрывання вачэй на цёмныя бакі, у Лабановіча злажылася ўяўленне, у корні фальшывае, аб ваяцкіх здольнасцях царскай Расіі і аб яе непераможнасці ў вайне [27, с. 334].

У перакладзе для фраземы прапанаваны выраз з іншай стылістычнай афарбоўкай, з адценнем кніжнасці і афіцыйнасці, што дапускае лінгвістычны кантэкст – ужыванне ў міжслоўным акружэнні выразаў влияние тенденциозного и одностороннего освещения этих войн, а таксама пазалінгвістычны кантэкст – апісанне геапалітычнай сітуацыі: Под влиянием тенденциозного и одностороннего освещения этих войн, выпячивания их героической стороны и преднамеренного затушевывания темных сторон у Лобановича сложилось в корне неправильное представление о военных способностях царской России и о ее непобедимости в войне [18].

Уласна беларускі размоўны выраз лахі пад пахі ўвайшоў у літаратурны ўжытак з паўднёва-заходніх гаворак нашай краіны, дзе слова лахі з’яўляецца агульнай назвай разнароднага адзення. Першапачатковы сэнс спалучэння зразумелы. У далейшым кампаненты выразу, звязаныя ўнутранай рыфмай, страцілі канкрэтнае і набылі больш шырокае, абагульненае значэнне: лахі – не абавязкова толькі ‘адзенне’, пад пахі – не абавязкова ‘пад плечы’.

Калі фразеалагізм ужываецца ў ролі дзеяслоўнага выказніка перад аднародным выказнікам (пры перадачы хуткай змены падзей), то ён абазначае ‘схапіць з сабой свае манаткі’ [32, с. 115]. Фразеалагізм стаў таксама ўжывацца са значэннем ‘свае пажыткі з сабой’, калі гаворыцца пра любыя асабістыя рэчы, што можна прыхапіць з сабой, панесці ў руках ці на сабе перад адыходам, уцёкамі, ад’ездам куды-небудзь [31, с. 326]. Звычайна фразеалагізм ужываецца пры дзеясловах браць, узяць, забраць, якія могуць прапускацца, але мецца на ўвазе, як гэта адбываецца ў “На ростанях”:

1. – Ну, дык вось я табе што скажу: не цеш сябе, хлопча, марнымі надзеямі, алепш паціхеньку бяры лахі пад пахі і выбірайся [27, с. 373];

Фразеалагічныя адпаведнікі – гэта фразеалагічныя адзінкі мовы перакладу, якія выяўляюць блізкі ці падобны да фразеалагізма арыгінала слоўна-кампанентны склад.

Пры шматразовым выкарыстанні асобных фразем у раманах Я. Коласа перакладчык часта прапанаваў розныя спосабы ўзнаўлення фразеалагічнага ладу ў рускамоўным тэксце.

Варыянты перакладу прапанаваны для агульнаўжывальнага фразеалагічнага выразу з іранічным адценнем важная (сур’ёзная) міна ‘асобны мімічны рух, выраз якога-небудзь пачуцця’, ад французскага mine ‘грымаса’ ў рамане Я. Коласа:

1. Міна яго была надзвычайна важная [27, c.32] – Держался он необычайно важно [18];

2. Пры гэтым стараста рабіў сур’ёзную міну і, наогул, меў начальніцкі выгляд [27, c.42] – При этом он делал важную мину и принимал начальнический вид[18];

3. – Я спужаўся, – і пры гэтым рабіў міну зусім перапалоханага чалавека [27, c.193] – “Я испугался” – и при этом строил рожу совершенно перепуганного человека [18].

У першым выпадку фразеалагізм не захоўваецца, а сітуацыя перададзена вербоідам держаться важно з адпаведнай семантыкай. У другім выпадку мова перакладу паўтарыла фразеалагічную структуру мовы арыгінала. Трэці выпадак уяўляе сабой прыклад замены стылістычна нейтральнага выразу на стылістычна афарбаваны за кошт увядзення ў тэкст прастамоўнай лексемы рожа.

Тыпова беларускае агульнаўжывальнае выслоўе ў гуморы ‘задаволены, у добрым настроі’ ў перакладзе знаходзіць рознае выражэнне. Сярод варыянтаў перакладу адзначаецца замена лексічным адпаведнікам:

– Што вы сёння нешта не ў гуморы? – запыталася Ядвіся і глянула на настаўніка [27, с. 68] – Вы сегодня почему-то не в настроении? – спросила Ядвися и посмотрела на учителя [18];

– Я ні разу не бачыў вас у такім добрым гуморы, – сказаў да яе Лабановіч. – Вы сёння такая вясёлая, як ніколі [27, с. 116] – Я ни разу не видел вас в таком хорошем настроении, – сказал ей Лобанович. – Вы сегодня веселы, как никогда [18].

Развіццё фразеалагізма азначэннем у памянёных радках дазволіла перакладчыку падаць як адпаведнік фраземы у гуморы выраз, дапоўнены азначэннем: Падвыпіўшы, падлоўчы быў у гуморы; ён успамінаў тады свае маладыя кавалерскія гады, свой жывы і гарачы нораў, свой спрыт да паненак [27, с. 98]. – Подвыпив, подловчий обычно приходил в хорошее настроение, вспоминал свои молодые, холостяцкие годы, свой живой и горячий нрав, свою ловкость в обращении с паненками [18].

Фразеалагічныя аналагі ўзнікаюць тады, калі назіраецца поўнае захаванне лексічнага, семантычнага і стылёвага кампанентаў фразеалагічнай адзінкі, а ў сістэме дзвюх моў прадстаўлены фразеалагізмы, якія супадаюць па форме і змесце.

Уласна беларускае агульнаўжывальнае выслоўе на ростанях ‘у стане сумнення, хістанняў, y нерашучасці перад выбарам чаго-небудзь (быць, заставацца і пад.)’ паходзіць са свабоднага спалучэння слоў, y якім ростань абазначае ‘месца перакрыжавання дзвюх або некалькіх дарог’. Зыходная вобразнасць фразеалагізма адлюстроўвае пэўную сітуацыю, калі, напрыклад, вандроўнік, апынуўшыся на перакрыжаванні дарог, задумваецца, па якой з іх ісці [33, с. 382]. Параўнаем з сінонімам на раздарожжы [27, с. 446]: У яго [Лабановіча] цяпер не было ніякага акрэсленага шляху, ён проста апыніўся на ростанях, выбіты з каляіны так ці іначай усталёванага жыцця [25, с. 286]. На нашу думку, перакладчык захаваў гэтую фразему, у адрозненне ад іншых уласнабеларускіх, па прычыне яе сімвалічнай значнасці для ўсяго твора. Правда, у него теперь не было никакого определенного пути, он просто очутился на росстанях, выбитый из колеи так или иначе установленной жизни [18].

Агульнаўжывальная фразема соль зямлі ‘лепшыя прадстаўнікі народа, якога-небудзь асяроддзя’ запазычана з царкоўнаславянскай мовы, у сказе функцыянуе як выказнік і ўжываецца пры дзейніку са значэннем асобы: – Вот люблю свайго брата настаўніка! Гэта – соль зямлі! – крыкнуў ён, зірнуўшы на фельчара і старшыню своего брата учителя! [27, с. 86] – Это соль земли! – крикнул он, взглянув на фельдшера и старшину [18].

Наяўнасць у рускай мове як мове перакладу агульнаўжывальнага выразу подлить масла в огонь ‘дадаць повад да непрыязных адносін’ стварыла падставы для ўжывання фраземы ў рускім тэксце ў ўслед за беларускім арыгіналам (падліванне масла ў агонь ‘абвастрэнне непрыязных адносін’ [31, с. 187]): Ніякіх аргументаў ён [Іван Пятровіч] знаць не знае і не слухае, наадварот, гэта толькі – падліванне масла ў агонь [27, с. 190] – Никаких аргументов он знать не хочет и не слушает, малейшая попытка вступить с ним в спор – это только подливание масла в огонь [18].

Фразеалагізм несці свой крыж агульны для ўсходнеславянскай мовы. Ужываецца ў значэнні ‘цярпліва пераносіць жыццёвыя цяжкасці, выпрабаванні’. Узнік y выніку пераасэнсавання свабоднага словазлучэння, пашыранага ў царкоўнаславянскіх тэкстах, напрыклад у Евангеллі (Іаан, 19, 17): “Хто не нясе крыжа свайго і ідзе за мною, не можа быць маім вучнем”. Крыж быў прадметам культу і сімвалам прыхільнікаў Ісуса, іх гатоўнасці да выпрабаванняў: “Тады Ісус сказаў вучням сваім: калі хто хоча ісці за мною, няхай зрачэцца сябе самога і возьме крыж свой і ідзе за мною”. Або з прытчы пра распяцце Хрыста,

Фразеалагічныя калькі – гэта своеасаблівыя копіі іншамоўных выразаў, у якіх кожны кампанент перакладзены на іншую мову сэнсавым адпаведнікам.

Агульнаўжывальная калька з лацінскай мовы залатыя горы (абяцаць, даваць, чакаць) паходзіць ад выразу mоntеs аurі роllісеrі ‘абяцаць горы золата’ абазначае казачнае багацце, вялікае мноства чаго-небудзь: Не трэба верыць тым крыкунам, што абяцаюць народу залатыя горы [27, с. 443]; Калі злы дух намерваецца спакусіць чалавека, ён абяцае яму залатыя горы[27, с. 306]. У аснове дадзенага фразеалагізма – гіпербалізаваны вобраз [32, с. 220]. Сэнс нерэальнасці абяцанак захоўваецца ў перакладзе, без праблем замяняецца арганічным таксама для рускага маўлення фразеалагізмам залатыя горы; И не нужно верить тем крикунам, которые обещают народу золотые горы; Если злой дух вознамерится искусить человека, то он обещает ему золотые горы [18].

Ад’ектываваная форма агульнаўжывальнага фразеалагізма з неадабральным адценнем будаваць на пяску пабудаваныя на пяску – гэта агульнае для амаль усіх славянскіх, а таксама французскай і нямецкай моў спалучэнне з семнатыкай ‘засноўваць на ненадзейных звестках, паказчыках’: Старыя пазіцыі светаразумення аказаліся хісткімі, пабудаванымі на пяску [27, с. 512]. Фразеалагічны выраз склаўся на базе евангельскай прытчы (Матфей, 7, 26–27): “Усякі, хто слухае гэтыя словы мае і не выконвае іх, стане падобны на чалавека безразважнага, які пабудаваў дом свой на пяску. I пайшоў дождж, і разліліся рэкі, і падзьмулі вятры і налеглі на дом той, і ён паваліўся” [25, с. 96]. У рускім перакладзе: Старые позиции миропонимания оказались шаткими, построенными на песке[18].

Агульнаўжывальны калькаваны фразелагізм з французскай мовы з лёгкім сэрцам (d’un соеur lеgег) ‘без трывог і апаскі, без роздуму’ ў пераклданым тэксце не знайшоў адпаведніка з прычыны ўжывальнасці калькі і ў рускай мове: Як відаць, яе [Ядвісю] нішто не прымацоўвала тут, ніхто не цікавіў, і яна з лёгкім сэрцам гатова была змяняць гэту глуш Палесся на кожнае новае месца [27, с. 124] – Как видно, ее ничто не привязывает здесь, никто не интересует, и она с легким сердцем готова сменить эту глушь Полесья на любое новое место [18]. Прыметнікавы кампанент у выразе выступае як сэнсаўтваральны, суадносны з перыферыйным значэннем слова лёгкі [25, с. 249].

Паўкалькаваны агульнаўжывальны фразеалагізм з французскага dеpouiller le vieil Adam скінуць з сябе ветхага Адама ‘вызваліцца ад старых прывычак, поглядаў і стаць іншым чалавекам’ выраз склаўся на аснове евангельскага тэксту: y “Пасланнях апостала Паўла” выказваецца заклік да грэшнага чалавека духоўна перарадзіцца, “скінуўшы з сябе ветхага чалавека са справамі яго”. [25, с. 540]

Даследаванне фразеалагізмаў у тэксце рамана Я. Коласа “На ростанях” і асаблівасцей узнаўлення фразеалагічнага ладу трылогіі ў перакладзе на рускую мову выявіла надзвычайнае напаўненне моўнай тканіны раманаў Я. Коласа “На ростанях” фразеалагізмамі, сярод якіх ёсць і аўтарскія кантамінацыі (салавейчыкі ў кішках спяваюць) .

Як паказваюць назіранні над тэкстам арыгінала трылогіі і параўнальна-супастаўляльнае даследаванне яго з тэкстам перакладу на рускую мову, пераўвасабленне фразеалагізмаў у тэксце на рускай мове можа адбывацца наступнымі спосабамі: замена фразеалагізмаў эквівалентамі, падбор перакладчыкам фразеалагічных адпаведнікаў, выкарыстанне фразеалагічных аналагаў, наяўных у рускай і беларускай мовах, а такасама фразеалагічнае калькаванне, асобна трэба разглядаць выпадкі замены фразеалгізмаў на стылістычна нейтральныя канструкцыі.

Выкарыстанне прыёму падбору фразеалагічных эквівалентаў пры перакладзе рамана Я. Коласа”На ростанях” на рускую мову звязана з падборам тоесных эвівалентаў да ўласнабеларускіх фразеалагізмаў (лахі пад пахі – шапку в охапку, гула асмаленая – фига с маслом, дробным макам – мелким бесом, за добрае надвор’е – подобру-поздорову), спробай змяніць стылістычна афарабаваныя фразеалагізмы на стылістычна нейтральныя выразы.

Пры падборы фразеалагічных адпаведнікаў у перакладзе рамана Я. Коласа ў шэрагу выпадкаў зыходны фразеалагізм не захоўваецца, а сітуацыя перадаецца адпаведным фразеалагізмам рускай мовы з падобным лексічным складам і адпаведнай семантыкай (штуку удраць – штуку отколоть, стаяць уваччу – стоять перед глазами).

Часта мова перакладу паўтарае фразеалагічную структуру мовы арыгінала, у перакладзе ўжываюцца сінанімічныя і стылістычна ідэнтычныя фразеалагізмы з рускага слоўніка (у добрым гуморы – в хорошем настроении, быў у гуморы – приходил в хорошее настроение, збітая з тропу – сбитая с толку). Адзначаюцца выпадкі замены стылістычна нейтральнага выразу на стылістычна афарбаваны за кошт увядзення ў тэкст прастамоўных лексем. Асобныя фразеалагічныя адзінкі ў перакладзе раманаў трылогіі на рускую мову не захоўваюцца. У рускім тэксце перадаецца толькі апісанне сітуацыі, на якую ўказвалі фраземы арыгінала.

Размоўныя і прастамоўныя агульнаславянскія і агульнаўсходнеславянскія фразеалагізмы, уласцівыя беларускай і рускай мовам і добра зразумелыя носьбітам абедзвюх усходнеславянскіх моў, досыць актыўна ўжываюцца Я. Коласам у мове трылогіі. Такія выразы, як правіла, у перакладным тэксце замяняюцца аналагамі з улікам фанетычных, арфаграфічных і граматычных адрозненняў беларускай і рускай моў (мора па калена, аддаць сэрца, як у бога за пазухай, на скорую руку, як мыш на крупы).