Партрэтная характарыстыка галоўных герояў рамана Людзі на балоце

Персанаж – галоўны аб’ект літаратуразнаўчага даследавання. Таму існуе цэлы шэраг тэарэтычных аспектаў-накірункаў вывучэння гэтага ас-ноўнага звяна мастацкага твора: персанаж і пісьменнік (герой і аўтар), асаблівасці ўзаемадачыненняў паміж імі; свядомасць і самасвядомасць пер-санажа, асаблівасці псіхалагічнай матывіроўкі паводзін персанажа; най-больш важныя моманты і асаблівасці партрэтнай характарыстыкі персанажа; формы паводзін персанажа; персанаж як носьбіт мовы (маўлення). Адным з першых у айчыннай вучэбна-дапаможнай літаратуры звярнуў увагу на дадзеныя моманты і пастараўся сістэматызавана падаць іх В. Халізеў у сваім падручніку “Тэорыя літаратуры”. Таму далей пры разглядзе вылучаных вышэй аспектаў характарыстыкі персанажа мы і будзем больш за ўсё абапірацца на меркаванні і высновы гэтага расійскага вучонага і выкладчыка.

“Тэрмін “персанаж” запазычаны з французскай мовы (personnage), а сваю этымалогію вядзе з лацінскай мовы (persona – асоба, твар, маска). Старажытныя рымляне словам “персанаж” абазначалі спачатку маску, якую надзяваў акцёр, а пазней асобу, абмаляваную ў творы” [3, с. 245].

Побач з тэрмінам “персанаж” у літаратуразнаўстве даволі часта ўжываюцца ў якасці сінанімічных тэрміны “літаратурны герой” і “дзеючая асоба”. Разам з тым паміж імі нельга паставіць знак поўнай тоеснасці. Слова “герой” падкрэслівае пазітыўную ролю, яркасць, незвычайнасць, выключ-насць чалавека, які пададзены ў творы. Словазлучэнне ж “дзеючая асоба” ўказвае перш за ўсё на факт здзяйснення персанажам нейкіх учынкаў.

Паняцце “персанаж” знаходзіць найпярвейшае і асноўнае выкарыстан-не пры аналізе эпічных і драматычных твораў. Тут яны складаюць аснову прадметнага свету і сваімі дзеяннямі ўтвараюць сюжэт. “У лірыцы ж, якая ўзнаўляе перш за ўсё ўнутраны свет чалавека, персанажы (калі яны ёсць) аб-малёўваюцца пункцірна, фрагментарна, а галоўнае – у непарыўнай сувязі з перажываннямі лірычнага суб’екта”[20, с. 118].

І. Мележ на старонках “Палескай хронікі” стварыў жывыя вобразы вёскі і сялянства ў пераломны для краіны час змены сацыяльна-палітычнай і эканамічнай фармацыі, нараджэння новага савецкага ладу. Яго творы па-сапраўднаму праўдзіва і пранікнёна расказваюць чытачам пра быт звычайных сялян, пра іх культуру, светапогляд, станоўчыя і адмоўныя бакі іх жыцця. Вобразы герояў намяляваны вельмі натуральна, успрымаючы адзін вобраз, можна яго прымерыць на кожнага беларуса з любой вёскі краіны. Вялікае адчуванне прыроды Беларусі, сваёй малой радзімы, псіхалогіі чалавека дапамаглі Мележу стварыць рэальную, маштабную карціну жыцця беларусаў. “Палеская хроніка” – нацыянальны эпас, народная кніга-эпапея, у якой падаюцца праблемы і развіццё краіны і людзей у дынаміцы, ад першай да апошняй старонцы кнігі не пакідае пачуццё любові і суперажывання за сваю Радзіму самім аўтарам.

З боку сённяшніх пазіцый твор таксама не губляе свайго гучання. Коснасць мыслення, няўменне і нежаданне хутка прымаць рашэнні, нават нейкая зашоранасць і сёння з’яўляюцца адмоўнымі рысамі беларускага менталітэту. Узнятыя паўвека назад пытанні Мележам пакуль што застаюцца адкрытымі: самае цяжкае, амаль што немагчымае, заставіць беларуса пабудаваць грэблю праз балота, у якім ён знаходзіцца, пабудзіць яго да калектыўнай працы – вось адна з асноўных ідэй твора, якая і з’яўляецца складанай духоўнага свету беларусай. Прынцып “мая хата з краю”, “а наво-шта мне гэта трэба”, “а што мне з гэтага будзе”, “а так ва ўсіх” – вельмі пака-зальны ў сённяшнім рэальным жыцці. Адмоўныя бакі звычайна перапля-таюцца са станоўчымі якасцямі, што і аб’ядноўваецца ў паняцце “духоўнай ментальнасці”. Прысутна беларусам, безумоўна, і міласэрнасць, і талерант-насць, і нейкая маркотная добразычлівасць. Адной са станоўчых рыс можна адзначыць працавітасць, але, на жаль, гэта працавітасць нейкая безыніцыятыўная, памяркоўная, некрэатыўная, менавіта больш падыдзе вызначэнне цягавітасць. У цэлым на прыкладах беларускай літаратуры і ў прыватнасці ў творах Мележа можна казаць пра высокі ўзровень не ак-тыўнасці, а адкрытасці да новага, прыняцце, прымярэнне яго на сябе, асцярожна і няспешна: беларусы цікавяцца ўсім новым, не застаюцца абыя-кавымі да агульначалавечых каштоўнасцей, здольны паспачуваць чужому болю.

Васіль Дзятлік – галоўны вобраз рамана, менавіта ён адзін з тых герояў, якім аўтар аддае ў “Палескай хроніцы” найбольш увагі. Як быццам самы звычайны, нічым асабліва не прыкметны паляшук. Ён амаль не адукаваны, па натуры марудлівы, звыклы да адзіноты тугадум, часта бывае “маўклівы, унутрысты”.

Кола яго непасрэдных жыццёвых інтарэсаў абмяжоўваецца пераважна Куранямі і бліжэйшым наваколлем, бо нават Мазыр, да якога па сённяшніх нашых мерках ад тыхКуранёў або Юравіч рукою падаць, здаецца Васілю “такой далеччу, быццам там адразу канец свету”[13, с. 191].

Апісвае аўтар Васіля з насмешкай. Смяецца з яго знешняга віду і Гануля:

“Васіль, а чаму ето ў цябе вочы не адзінакія – адно, як вада, светлае, а другое – як жалудок! І валасы унь – ззаду як не чорныя, а спераду – рудзенькія! Як у цяляці рабого”. Стаяла і рагатала пры ўсіх! Каб не праўду казала, яшчэ б нішто, а то ж праўда ўсё – розныя вочы, як на грэх, і валасы ад сонца наперадзе зарудзеліся! Усё нялюдскае нейкае!..” [13, с. 44].

Асабліва много ўвагі надае І. Мележ валасам Васіля. Праз іх вобраз ён характарызуе героя як працавітага работніка, як зялёнага юнака:

“Усё мацней угравала. Пот мачыў цвёрдыя, двух колераў валасы, поўз на лоб, абпалены сонцам, засцілаў вочы, цёк на кволыя, яшчэ амаль дзіцячыя грудзі, прыклейваў да спіны ўшчэнт змакрэлую сарочку.” [13, с. 79].

Вочы Васіля таксама вабяць аўтара сваёй непаўторнасцю, і спачатку Гануля насмяхаецца над імі, а потым наадварот, захапляецца:

“А што вочы такія ў цябе – дак мне ето, папраўдзе, даспадобы! Такіх ні ў кога няма болей. І сам ты – харошы, толькі што маўклівы, унурысты. Усё адно як грэбуеш дзеўкамі ці баішся!” [13, с. 82].

Літаратурны партрэт – мастацкая выява знешнасці героя або персанажаў літаратурнага твора: асоба, фігура, адзенне, манера трымацца і г.д. Функцыі партрэта вызначаюцца метадам, жанрава-родавай прыналежнасцю, стылем пісьменніка. Характар партрэта і, такім чынам, яго роля ў творы могуць быць самымі разнастайнымі. Найпросты партрэт – гэта скапіяваны з рэальна існуючага чалавека натуралістычны партрэт.

У літаратурным творы партрэтная характарыстыка персанажа вельмі важная і з’яўляецца неад’емнай часткай ладу героя наогул (нароўні з яго думкамі, учынкамі, ладам жыцця і да т.п.). У залежнасці ад традыцый, асаблівасцей літаратурнага напрамку, нормаў адпаведнага жанру, індывідуальнага стылю, аўтары па-рознаму падаюць партрэтныя апісанні персанажаў, надаючы больш ці менш ўвагі іх знешнасці. Гераізавалі людзей рамантыкі. Паглыбляліся ва ўнутраны свет перажыванняў сваіх герояў сентыменталісты. Падрабязныя апісальныя партрэты падавалі рэалісты. Партрэты персанажаў бываюць падрабязнымі, разгорнутымі, або фрагментарнымі, няпоўнымі; могуць падавацца адразу ў экспазіцыі або пры першым увядзенні персанажа ў сюжэт, альбо паступова, з разгортвання сюжэту з дапамогай выразных дэталяў.

Іван Мележ прапанаваў разгорнутую аналітычную характарыстыку знешнасці герояў у рамане “Людзі на балоце”. У гэтым творы усе мастацкія сродкі падпарадкаваны галоўнай мэце аўтара – убачыць героя вачыма розных персанажаў, паступова наблізіць чытача да разгадкі таямніцы асобы Ганны Чарнушкі, характар якой не развіваецца, а раскрываецца. Важную ролю ў рэалізацыі задумы пісьменніка мае псіхалагічны партрэт героя. Вонкавае аблічча Васіля Дзятліка нясе на сабе пячатку складанай унутранай арганізацыі. Гледзячы на героя, чытач многае пачынае разумець у яго характары. Партрэт сведчыць пра стомленасць і халоднасць Васіля. Самае моцнае ўздзеянне на Ганну аказваюць вочы героя: “...вочы не адзінакія – адно, як вада, светлае, а другое – як жалудок!..”