Палеская хроніка Івана Мележа: праблематыка, вобразы, стылёвыя асаблівасці

Трылогія І. Мележа “Палеская хроніка” стала для беларусаў адлюстраваннем іх уласнага лёсу, той матулінай калыскай, якую кожны прыпамінае ужо ў дарослым узросце. Гэты твор І. Мележа прасякнуты любоўю да роднай зямлі і людзей, таму кожны, хто чытае трылогію, пражывае з імі іх жыцце. Раман “Людзі на балоце” апублікаваны ў 1960 годзе, і гэта стала падзеяй для беларускага чытача. Папулярнасць твора узрастала з кожным днем, людзі сачылі за жыццём герояў, чыталі быццам гісторыю менавіта пра сваё жыццё, пра жыццё кагосьці знаёмага і роднага. Іван Мележ казаў: "Здаецца, ніколі не было мне такое знаёмае і дарагое тое, пра што я пісаў... Я ведаў усё сур'ёзна, у цэлым і – што не менш важна – у дробных і найдрабнейшых, часам нечаканых падрабязнасцях, у тонкіх, ледзь прыкметных, часта вельмі складаных сувязях” [41, с. 502].

У цэлым «Палеская хроніка» – гэта не толькі апублікаваны тэкст раманаў, але і шматлікія накіды, нататкі, разважанні, каментары, якія з'яўляліся падчас працы і засталіся ў архіве аўтара. Яны ствараюць карціну шматпланавай рэфлексіі пісьменніка над гістарычным лёсам беларускага народа і над гістарычным працэсам у цэлым. У іх з найбольшай выразнасцю выявілася грамадзянская пазіцыя І. Мележа не проста як пісьменніка, але і як мысляра, гісторыка. І зараз, імкнучыся зразумець погляд аўтара на праблемы мінулага, мы адкрываем для сябе, што многія яго думкі вельмі актуальныя і на сённяшні дзень. Тыя запаветы, якія І. Мележ адрасаваў сваім чытачам і будучым пакаленням, – каштоўная спадчына, якая патрабуе асэнсавання з вышыні новай эпохі, з пазіцыі сённяшняга дня.

У сваёй трылогіі І. Мележ пісаў пра тое,што мела сэнс у яго жыцці, што было яму знаёма і міла яго сэрцу. Мележ пісаў у “Жыццёвых клопатах” : “Родная вёска, людзі, маё юнацтва – усё гэта жыло ў маім сэрцы і не давала спакою…Гэта было жыццё блізкіх людзей і маё жыццё. Я пісаў пра іх і адначасова пра сябе. Гэта было, думаецца, добрае ўзаемнае яднанне герояў,часу і аўтара”[41, с. 510] .

Раман “Людзі на балоце” з’яўляецца першым раманам, які ўвайшоў у трылогію “Палеская хроніка”. Прысвечаны ён бацькам. “Мележ звяртаўся да мінулых дзесяцігодзяў, да лёсу сялянства ў пераломны момант гісторыі, каб глубей зразумець сучасніка ” [4, с. 3].

Васіль Дзяцел – адзін з галоўных герояў трылогіі І. Мележа “Палеская хроніка”. Партрэт, пейзаж, мова, у тым ліку няўласна-простая, унутраны маналог, паказ аўтарам перажыванняў героя адкрываюць для чытача на старонках мележаўскай хронікі маляўнічыя і выразныя, жыццёва праўдзівыя карціны.

Апісанне партрэта Васіля, яго знешнасці важнае для разумення характару юнака. Мележ знаёміць са сваім героем праз апісанне яго партрэта. У знешнасці Васіля пісьменнік вылучае калматую не то русявую, не то чорную чупрыну, упартыя невяселыя губы. У другім месцы мастак слова адзначыпь яшчэ панурасць хлопца, яго прыгорбленую постаць, а Ганна скажа пра яго рознага колеру вочы: одно, як вада, светлае, другое – як жалудок. Такім чынам, праз партрэт Васіля мастак падкрэслівае яго ўнурыстасць, закрытасць, наяўнасць супярэчлівых якасцей і задаткі ўпартага характару.

Героі “Палескай хронікі” раскрываюцца яшчэ і праз мову. У чым адметнасць мовы персанажаў Мележа? Кожны герой твора гаворыць па-свойму. Негаваркі, стрыманы на слова Васіль; разважлівы і часамі занадта прамалінейны Міканор (мова яго перасыпана вайсковай лексікай).

Мележ шырока ўводзіць у мову сваіх герояў прыказкі: у іх выяўлецца не толькі спецыфіка і афарыстычнасць народнага мыслення, але і народная мараль. Усе героі Мележа шырока выкарыстоўваюць прыказкі, што ўвогуле характэрна для нязмушанай дасціпнай вясковай гаворкі. Прыказкі робяць мову герояў не толькі індывідуальнай, але і раскрываюць і раскрываюць унутраны свет кожнага. Так, калі прыказкі, якімі карыстаецца Ганна (“Чаго не ясі, таго ў рот не нясі”, “Патрэбен ты мне, як хата сабаку”, “Малы жук, ды – вялікі гук”) гавораць пра яе ганарыстасць і незалежнасць, то прыказкі, якімі карыстаецца Васіль: “Ласы на чужыя кіўбасы”, “У чужое проса не ўтыкай носа” – сведчаць пра яго беражлівасць і скрытнасць.

Мележ стварае вобразы сваіх герояў, карыстаючыся прыёмамі знешняй характарыстыкі: праз партрэт, учынкі, мову. Разам з тым пісьменнік глыбока малюе персанажы “знутры”. З гэтай мэтай ён звяртаецца да унутранага маналогу і няўласна-простай мовы.

Для творчай манеры Мележа характэрна, што вельмі часта аб’ектыўнае апавяданне аўтар перадае аднаму з герояў твора. Падзеі, што адбываюцца ў Куранях, узаемаадносіны паміж героямі, саміх персанажаў чытач бачыць вачыма аднаго з іх, а часам і вачыма некалькіх адначасова.

Мележ заўсёды падкрэсліваў, што характар творчых інтарэсаў пісьменніка залежыць ад асабістага вопыту, ад духоўнага свету творцы, ад яго біяграфіі, светапогляду.

Першаступеннае значэнне для станаўлення творчай індывідуальнасці, на думку I. Мележа, мае асабісты вопыт. Па меркаванні В.Я. Ляшук, аўтар «Палескай хронікі» належыць да тых пісьменнікаў, хто найбольшых поспехаў дасягаў там, дзе ішоў ад асабіста перажытага. Пісьменнік неаднойчы выказваў думку аб важнасці для мастака патрэбы і ўмення пазнаваць жыццё. Уражанні дзяцінства і юнацтва, вопыт франтавіка, камсамольскага і партыйнага работніка –з гэтага складваўся асабісты жыццёвы багаж I.П. Мележа. Трэба сказаць, што ён дастаткова багаты і разнастайны, каб лічыць яго паказальным і тыповым для цэлага пакалення савецкіх пісьменнікаў[34, с. 15].

У. Гніламёдаў заўважае ўплыў прозы К. Чорнага на сацыяльна-псіхалагічны падыход да жыццёвых з'яў i яго стылёвае ўвасабленне Мележа. Традыцыя Чорнага –Мележа –адна з самых пленных традыцый у нашай прозе. «Чалавек –гэта цэлы свет»,–сцвярджае яна. Стыль Мележа тыпалагічна суадносіцца i са стылем трэцяга карыфея беларускай прозы –Максіма Гарэцкага, які здолеў спалучыць паўнату i шматстайнасць паказу жыцця, яго праўды, «патаемнасці» i супярэчлівага багацця з ідэямі гармоніі i маральнай дасканаласці чалавека, з марай пра яго ўсебаковае развіццё. Новыя i новыя навуковыя даследаванні, сённяшняя цікавасць да Гарэцкага-празаіка з боку пісьменнікаў (у тым ліку i самых маладых), чатырохтомнае выданне яго збору твораў –усё гэта пераканаўча сведчыць аб велізарным значэнні творчасці Максіма Гарэцкага для сучаснай беларускай літаратуры, у прыватнасці прозы, дзеля творчага, мастацкага ўзбагачэння якой ён разам з іншымі літаратарамі зрабіў вельмі многа [16, с. 5].

«Палеская хроніка» пацвярджае сувязь літаратуры з фальклорам, міфам. Гэта сувязь узбагачае светаўспрыманне сучаснага чалавека, дапамагае ямуўсвядоміць сваю залежнасць ад гісторыі народа, якая налічвае шматстагоддзяў. Ва ўкладзе жыцця палешукоў знайшлі адлюстраванне самыя старажытныя –язычніцкія –уяўленні чалавека пра навакольнысвет, пра жыццё людзей i прыроды.

“Палеская хроніка” застаецца актуальнай і сучаснай сёння, таму што пытанне аб чалавечай прыродзе і прызначэнні чалавека і сёння знаходзіцца на пярэднім плане. Трылогія была і застаецца адным са значных твораў беларускай літаратуры.

Іван Мележ паставіў задачу развіць сваю задуму далей у цыкл твораў, які б ахопліваў гісторыю Палесся на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў, запланаваў стварыць трылогію. Калі першы раман, «Людзі на балоце», пісьменнік прысвяціў першапачатковым мерапрыемствам савецкай улады на Палессі у дваццатыя гады, то другі, на думку аўтара, павінен быў адлюстраваць працэс калектывізацыі, а трэці - падзеі Вялікай Айчыннай вайны. Аднак па меры далейшай напрацоўкі матэрыялу і вывучэння гістарычных крыніцаў, па меры адкрытых гутарак з відавочцамі падзей 1930-х гадоў, аўтару стала відавочна, што такую складаную з'яву, як калектывізацыя, нельга было адлюстраваць бегла, у адной кнізе, спрашчаючы гістарычную рэчаіснасць.

Мастацкае адлюстраванне лёсу народа, вобразу часу, эпохі калектывізацыі напоўнена драматызмам. Падзеі, якія адбываліся ў закінутай вёсцы Курані, носяць абагульнены характар. Яны характэрны для жыцця народа ўсёй нашай краіны. Усё гэта дапамагае сучасніку не толькі ацаніць майстэрства І.Мележа як мастака слова, філосафа, псіхолага, але і глыбей спасцігнуць айчынную гісторыю, характар свайго народа, свет яго духоўнага жыцця.

Адной з галоўных праблем трылогіі з’яўляецца праблема калектывізацыі. Вобраз часу, праблема калектывізацыі вырашаецца ў творы ў цесным адзінстве з лёсам народа, Радзімы, асобы.

Кожнае пакаленне шукае ў гісторыі адказы на свае пытанні, выпрацоўвае ўласную ацэнку мінулых падзей. Погляд І. Мележа на працэс калектывізацыі ўжо адрозніваўся ад погляду сучаснікаў той эпохі. Гэта знайшло сваё адлюстраванне і на старонках «Палескай хронікі». Аўтар паставіў пытанне аб цане праведзеных пераўтварэнняў для насельніцтва, паказаў, наколькі балючымі яны былі для селяніна. Але І. Мележ не сумняваўся ў неабходнасці правядзення самай калектывізацыі,бо ён быў сынам свайго часу, верыў у тое, што на аснове камуністычных ідэалаў жыццё можна змяніць да лепшага, улічыўшы гістарычны вопыт і памылкі, адабраўшы усё лепшае.