Пунктуацыйна-графічная арганізацыя паэтычнага маўлення

На падставе прааналізаванага тэарэтычнага і фактычнага матэрыялу можна зрабіць наступныя вывады.

Тэкст – найвышэйшая форма сістэмнай арганізацыі, створаная паводле задумы аўтара, апрацаваная ў адпаведнасці са стылістычнымі нормамі і функцыямі мовы, якая ўтрымлівае звесткі пра фрагмент рэчаіснасці і валодае кампазіцыйным, семантычным, прагматычным адзінствам. Розныя аўтары называюць такія характарыстыкі тэксту: камунікацыйная накіраванасць, структуна-сэнсавае адзінства тэксту, цэльнасць, звязнасць, камунікацыйная завершанасць, дыялагічнасць, мнагамернасць тэксту, наяўнасць у тэксце сэнсавых лакун, наяўнасць падтэксту, арыентаванасць тэксту на пэўны тып чытача, аўтарская задума.

Паэтычны тэкст характарызуецца спецыфічнасць яго плана выражэння, планаў зместу, функцый, шматаспектнасцю. У паэтычным тэксце любыя элементы маўленчага ўзроўню могуць узводзіцца ў ранг значных. Любыя элементы, якія з'яўляюцца ў мове фармальнымі, могуць набываць у паэзіі семантычны характар, атрымліваючы дадатковыя значэнні. Прычым ўскладняецца не толькі колькасць элементаў, але і сістэма іх спалучэння.

Паэтычны тэкст падпарадкоўваецца ўсім правілам мовы, але на яго накладваюцца некаторыя абмежаванні. Гэта, перш за ўсё, патрабаванне выконваць пэўныя метрарытмічныя нормы, а таксама арганізаванасць на фаналагічным, лексічным і ідэйна-кампазіцыйным узроўні.

Разыходжанні пунктуацыі граматычнай і паэтычнай абумоўлены тым, што першая арыентавана на нейтральную пісьмовую гаворку, тады як другая ставіцца да мовы асабліва па-мастацку, г.зн. індывідуальна, экспрэсіўна. 

У простым сказе паэтычнага тэксту выразнасць набываюць такія сродкі пунктуацыі, як шматкроп’е, працяжнік, коска. У складаным сказе мае свае адметнасці працяжнік, а таксама абзац. 

Выкарыстанне працяжніка ў паэтычным тэксце мае свае асаблівасці і не заўсёды адпавядае пунктуацыйным правілам беларускай мовы. Інтанацыйны (аўтарскі) працяжнік ставіцца для лагічнага, сэнсавага выдзялення якога- небудзь слова (члена сказа), калі ніякімі іншымі сродкамі нельга выразіць сэнсавыя ўзаемаадносіны ў сказе. Стылістычная роля шматкроп’я ўзмацняецца ў выпадку яго выкарыстання на месцы іншых знакаў прыпынку. У пунктуацыйным афармленні выказванні знаходзяць свой выраз упадабаныя аўтарскія прыёмы арганізацыі сэнсу, індывідуальны стыль аўтара. І ў той жа час, будучы элементам стылю, пунктуацыя ў пераважнай большасці выпадкаў цалкам заканамерная. Яна абумоўлена сістэмай мовы. «Аўтарская» пунктуацыя апраўданая і дзейсная ў тых рамках, у якіх яна абапіраецца на патэнцыйныя магчымасці моўнай сістэмы і служыць сродкам адэкватнай перадачы камунікатыўнага сэнсу. Інтэрпрэтацыя пунктуацыі мастацкага (і асабліва паэтычнага) тэксту цікавая і важная ў розных планах: сэнсавым, сінтаксічным, стылістычным. Выяўленне агульных тэндэнцый у выкарыстанні спосабаў пунктуацыйнага афармлення выказвання (і тэксту ў цэлым) і індывідуальна-аўтарскай спецыфікі пунктуіравання – адзін з немалаважных аспектаў вывучэння пісьмовай культуры мовы, з аднаго боку, і мовы культуры, з другога.

Усе функцыі пунктуацыйных знакаў не супярэчаць адна адной, а дапаўняюць, узмацняюць адна адну, падкрэсліваючы значымасць выдзеленай канструкцыі. Адзін і той жа знак прыпынку ў розных кантэкстах можа мець розныя эмацыянальна-экспрэсіўныя адценні, змяшчаць розную падтэкставую інфармацыю.

Выкарыстанне аднаго знака прыпынку замест іншага прыводзіць да частковага або нават поўнага пераразмеркавання сэнсавых адносін паміж кампанентамі сказа (сказаў). Такая замена звычайна апраўдваецца імкненнем аўтара накіраваць чытача да новага ўспрыняцця тэкставай інфармацыі. Любое спалучэнне знакаў прыпынку пэўным чынам звязана з іх паходжаннем і структурай і арыентуе на аб’яднанне розных сэнсаў у адзіным выказванні.

Рознанакіраванасць поглядаў на сутнасць пунктуацыі, з аднаго боку, спрыяе найболып глыбокаму, дэталёваму яе даследаванню, выяўленню новых, раней не заўважаных яе магчымасцей. 3 другога боку, ускладняецца вырашэнне суадноснасці пэўнага знака з пунктуацыйным (напрыклад, дэфіс). Узнікае таксама праблема варыянтнасці і спалучальнасці знакаў прыпынку, тым больш што імкненне да візуалізацыі мастацкай творчасці некалькі змяняе падыход да адносна стабільнай, усталяванай сістэмы пунктуацыйных знакаў.

Графічнасць як асаблівая якасць паэтычнага тэксту выражаецца ў наяўнасці перш за ўсё самастойнай графічнай формы верша. Графічнасць паэтычнага тэксту – гэта і вынік развіцця традыцый фіксацыі паэтычнага тэксту  з развіццём спачатку арнаментальных, а потым выяўленчых і канструктыўных элементаў паэтычнай графікі.

Паэтычная графіка – неад’емны кампанент і  формы, і зместу, і функцый паэтычнага тэксту. Графічнасць вызначае наяўнасць і развіццё такіх якасцей паэтычнага тэсту, як звязнасць, цэласнасць, завершанасць, цэльнааформленаць, шматінтэрпрэтыўнасць і іншыя.