Фразеалагізмы з кампанентам-лічэбнікам у беларускай мове

Фразеалогія – адна з найбагацейшых крыніц спазнання любой мовы. У ёй адлюстраваны высокакаштоўны досвед працоўнага і культурнага жыцця, звычаі, традыцыі, рэлігійныя погляды, што беларусы назапашвалі на працягу сваёй гісторыі.

Праз тое, што фразеалагічная сістэма мовы – з’ява неаднастайная і шматмерная, яна дае магчымасць вывучаць яе ў розных аспектах.Адным з актуальных і перспектыўных кірункаў даследавання фразеалагічнага пласта мовы з’яўляецца комплекснае вывучэнне фразеалагічных адзінак.Лінгвістычны аналіз фразеалагізмаў дазваляе глыбей спазнаць змястоўны бок мовы, раскрыць сістэмныя сувязі рознаўзроўневых моўных пластоў, а таксама вылучыць уплыў лінгвістычных і экстралінгвістычных фактараў на працэс фарміравання значэння адзінак мовы.

Разуменне фразеалогіі як складніку лексікону і аднясенне яе да аб’ектаў усіх відаў звышслоўных утварэнняў, што валодаюць намінатыўнай значнасцю, дазваляе разглядаць фразеалогію як вобласць лінгвістыкі, якая вывучае комплексныя знакі мовы.

Актуальнасць тэмы даследвання. Фразеалогiя вылучылася ў асобную мовазнаўчую дысцыпліну і стала самастойнай навукай толькі ў канцы ХХ стагоддзя. Яшчэ ў 60-я гады ХХ ст. лічылася, што яна знаходзіцца ў стадыі «скрытага развіцця». Фразеалагізмы пад рознымі назвамі (ідыёмы, прымаўкі і інш.) працяглы час разглядаліся ў рамках лексікалогіі як адно з яе пытанняў, прычым даволі сцісла.

Нягледзячы на пiльную ўвагу лiнгвiстаў да фразеалогii, многiя праблемы даследавання фразеалагічных адзінак, iх семантыкi, структуры, функцыянавання ў творах мастацкай літаратуры, публіцыстыкі застаюцца маладаследаванымi. У прыватнасцi, не былi прадметам спецыльнага даследвання ў беларускай мове фразеалагiзмы, структурнымі кампанентамі якiх з’яўляюцца лічэбнікі. 

Надзённасць даследвання этналінгвістычнага аспекту функцыянавання фразеалагізмаў з кампанентам-лічэбнікам у сучаснай беларускай мове вiдавочная, паколькi праблемы ўзаемасувязі мовы і культуры, лінгвістыкі і культуралогіі па-ранейшаму застаюцца актуальнымі для гуманітарных дысцыплін. Адной з такіх праблем і адначасова задач беларускай філалогіі i з’яўляецца даследаванне фразеалагічных адзінак у кантэксце традыцыйнай духоўнай культуры беларусаў і выяўленне этнакультурнага кампанента ў структуры фразеалагізмаў. Культурны кантэкст становіцца дадатковай крыніцай, а часта і галоўным крытэрыем як для вызначэння генезісу фразеалагізма, так і для вырашэння многіх іншых лінгвістычных пытанняў: бытавання выразу, развіцця і мадыфікацыі яго пераносных значэнняў (метафарычных, сімвалічных і пад.). Разам з тым фразеалагічны матэрыял валодае багатым культуразнаўчым патэнцыялам і з’яўляецца ўнікальнай крыніцай ведаў пра духоўную культуру народа.

Аб’ектам даследавання з’яўляюцца фразеалагізмы з кампанентам-лічэбнікам, эксцэрпіраваныя з фразеалагічных слоўнікаў беларускай мовы.

Прадметам даследавання з’яўляюцца: семантычныя, этымалагічныя, структурна-граматычныя і функцыянальныя асаблівасці беларускіх фразеалагічных адзінак з кампанентам-лічэбнікам.

Крынiцай даследавання паслужылі лексікаграфічныя выданні беларускай мовы: «Фразеалагiчны слоўнiк беларускай мовы ў 2 тамах» I.Я. Лепешава (Мн., 2008),«Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў» І.Я. Лепешава (Мн., 2004). Фактычны матэрыял складае 225 адзiнак.

Мэтада даследавання – выявіць семантыка-этымалагічныя, структурна-граматычныя і лінгвакультуралагічныя асаблівасці фразеалагізмаў з кампанентам-лічэбнікам у беларускай мове. 

Задачы даследавання:

– прааналізаваць работы па праблеме даследавання і акрэсліць метадычны і тэрміналагічны апарат;

– выявіць і класіфікаваць фразеалагічныя адзінкі беларускай мовы з кампанентам-лічэбнікам;

– даследаваць семантычныя, этымалагічныя і структурна-граматычныя асаблівасці фразеалагізмаў з кампанентам-лічэбнікамі ў беларускай мове;

– паказаць нацыянальна-культурныя асаблівасці фразеалагізмаў з кампанентам-лічэбнікам у беларускай мове.

Метады даследавання: апісальны, аналітычны, параўнальны метады даследавання, а таксама прыёмы колькаснага падліку.

Дыпломная работа складаецца з уводзін, чатырох глаў асноўнай часткі, заключэння, спіса выкарыстанай літаратуры і дадатка.

Матэрыял дыпломнай работы можа быць выкарыстаны падчас выкладання тэарэтычных курсаў сучаснай беларускай мовы (раздзелы «Фразеалогiя», «Лексікалогія»), лiнгвакультуралогii, кагнiтыўнай лiнгвiстыкi, на практычных занятках ва ўстановах вышэйшай і агульнай сярэдняй адукацыі, на спецкурсах і факультатыўных занятках, пры напісанні вучэбных дапаможнікаў.

Пачынаючы з апошняга дзесяцігоддзя ХХ ст. у айчыннай і замежнай лінгвістыцы назіраецца тэндэнцыя да вывучэння пэўнай мовы ў яе культурным аспекце. Асаблівая ўвага пры гэтым адводзіцца выяўленню і аналізу нацыянальна-культурных канатацый фразеалагізмаў. 

Фразеалагічныя адзінкі, адлюстроўваючы ў сваёй семантыцы працяглы працэс развіцця культуры народа, фіксуюць і перадаюць з пакалення ў пакаленне культурныя ўстаноўкі і стэрэатыпы, эталоны і архетыпы. Фразеалагізмы, паводле Ф.І. Буслаева, – своеасаблівыя «мікрасветы», якія змяшчаюць у сабе «і маральны закон, і здаровы сэнс, выяўленыя ў кароткім выслоўі, якія завяшчалі продкі ў кіраўніцтва нашчадкам» [Буслаев 1954, с. 37]. 

Гэта душа ўсякай нацыянальнай мовы, у якой непаўторным чынам выяўляюцца дух і своеасаблівасць нацыі.

Вядомы беларускі даследчык В.А. Маслава пры разглядзе фразеалагізмаў вылучыла наступныя гіпотэзы:

– у большасці фразеалагізмаў ёсць «сляды» нацыянальнай культуры, якія павінны быць выяўленыя;

– культурная інфармацыя захоўваецца ва ўнутранай форме фразеалагічных адзінак, якая, з’яўляючыся вобразным уяўленнем пра свет, надае фразеалагізму культурна-нацыянальны каларыт;

– галоўнае пры выяўленні культурна-нацыянальнай спецыфікі – выявіць культурна-нацыянальную канатацыю [Маслова 2001 , с. 36].

Фразеалогія з’яўляецца фрагментам моўнай карціны свету. Фразеалагізмы адрозніваюцца ад іншых намінатыўных адзінак тым, што яны ўзнікаюць у першую чаргу для таго, каб ацэньваць і выказваць суб’ектыўнае стаўленне да навакольнага свету, а потым ужо ацэньваць яго.

Праблема фразеалагічнага значэння пастаянна знаходзіцца ў цэнтры ўвагі лінгвістаў, і ў гэтай галіне назапашаны вялікі практычны і тэарэтычны вопыт. Сутнасць фразеалагічнай адзінкі вызначаецца пераважна семантыкай, структурай, суадносінамі з лексікай. 

Пытанне аб фразеалагічным значэнні вырашаецца ў навуцы неадназначна. Адны навукоўцы адзначаюць, што фразеалагічныя адзінкі валодаюць лексічным значэннем, хоць адзначаецца і яго своеасаблівасць; іншыя – што фразеалагічнае значэнне, з’яўляючыся асаблівым тыпам моўнага значэння, заслугоўвае самастойнага апісання.

Разам з тым прадстаўнікі розных напрамкаў у фразеалогіі не адмаўляюць, што паміж фразеалагічным і лексічным значэннямі шмат агульнага. Лексічнае значэнне фразеалагізмаў мае знакавы характар і перадае не ўсе прыметы, уласцівыя пэўнаму прадмету, з’яве, дзеянню, а толькі найбольш істотныя, што дапамагаюць адрозніць адзін прадмет ад іншага. У фразеалагічным значэнні адлюстроўваюцца не толькі канкрэтныя рэаліі аб’ектыўнага свету, але і эмацыйна-ацэначнае стаўленне да іх, перадаюцца розныя аспекты самаацэнкі. Узнікненне фразеалагічных адзінак звязана з выражэннем розных мадальных ацэнак і адносін моўцы да прадмета маўлення. Фразеалагічнае значэнне з’яўляецца абагульненнем сацыяльна-эматыўнага вопыту, таму ўключана ў сістэму індывідуальных жыццёвых адносін, у сістэму дзейнасці індывідаў.

Адзначаныя аспекты знаходзяца ў аснове сучасных падыходаў да вывучэння фразеалагічных адзінак у лінгвістыцы, сярод якіх можна адзначыць этналінгвістычны, лінгвакультурны і антрапалагічны падыходы. На гэта звяртае ўвагу А.Л. Садоўская, адзначаючы, што «вынікам супярэчлівага, шматвектарнага развіцця мовазнаўства ў ХХ стагоддзі стала прызнанне прыярытэту ідэі сістэмнасці і антрапацэнтрызму ў вывучэнні мовы і пераход на антрапалагічную парадыгму даследавання, згодна з якой у цэнтры ўвагі знаходзіцца комплекс праблем, звязаных з узаемадзеяннем чалавека і мовы» [Садоўская 2008, с. 36].

Паводле А.Л. Садоўскай, актуальнасць этналінгвістычнага аналізу фразеалогіі абумоўлена тым, што гэта сфера валодае магутным культуразнаўчым патэнцыялам: 

1) фразеалагічны матэрыял дазваляе працаваць з этнакультурнай інфармацыяй; 

2) фразеалагічныя адзінкі з’яўляюцца важным складнікам мадэлі свету, бо ў іх закадзіравана інфармацыя пра ўспрыманне чалавекам навакольнага асяроддзя; 

3) фразеалогія ўзаемадзейнічае з іншымі сферамі традыцыйнай духоўнай культуры і арганічна ўпісваецца ў яе кантэкст [Садоўская 2008, с. 37].

Як слушна зазначае А.Л. Садоўская, «этналінгвістычнае даследаванне, якое мае справу з двайным адлюстраваннем (фрагмента рэчаіснасці ў свядомасці носьбіта культуры і фрагмента свядомасці ў мове) павінна, з аднаго боку, вызначыць спецыфіку нацыянальна абумоўленага ўспрымання фрагмента рэчаіснасці ў свядомасці носьбіта культуры і, з другога боку, паказаць асаблівасці моўнай трансляцыі інфармацыі пра дадзены фрагмент рэчаіснасці» [Садоўская 2008, с. 37]. 

Адна з задач фразеалогіі заключаецца ў тым, каб паказаць своеасаблівасць фразеалагічнага фонду ў якасці моўнай крыніцы інфармацыі пра духоўныя здабыткі народа. На вырашэнне гэтай і іншых задач і накіраваны даследаванні з галіны этнафразеалогіі – новага лінгвістычнага напрамку, які знаходзіцца на сумежжы фразеалогіі і этналінгвістыкі і вывучае ўстойлівыя моўныя адзінкі ў этнакультурным аспекце [Коваль 1994, с. 3–5].