Бытавая лексіка у паэме Якуба Коласа Новая зямля:этналінгвістычны,лексіка-генетычны, словаўтваральны аспекты

Этналінгвістыка (англ. Ethnolinguistics; франц. Ethnolinguistique; іт. Ethnolinguistik; польск. Ethnolingwistykа), па найбольш распаўсюджаным вызначэнні, – навука, якая займаецца даследаваннем сувязяў паміж моўнымі і культурнымі з'явамі. Але за гэтым вонкава агульным вызначэннем паўстаюць досыць разнародныя ўнутраныя плыні, існаванне якіх робіць цалкам справядлівым заўвагу М. Жулкоўскага, які характарызуе этналінгвістыку як «шырокую даследчую сферу інтэрдысцыплінарнага характару з даволі нявызначанымі межамі». У этналінгвістыцы вылучаюцца дзве асноўныя пазіцыі: 

- прадстаўнікі першай імкнуцца спасцігаць культуру праз мову (В. Гумбальдт, Ф. Боас, Э. Сепір і інш.);

- прыхільнікі другой ставяць перад сабой задачу вывучаць моўныя паведамленні ў культурным кантэксце (М.І. Талстой, А.А. Патабня, Ф. І. Буслаеў і інш.). 

Сапраўды, адзін кірунак этналінгвістыкі набліжаецца па сваім прадмеце і мэтам даследавання да этналогіі (антрапалогіі) і займаецца даследаваннямі функцыянавання мовы як адной (хоць і вельмі спецыфічнай) з культурных падсістэм, здольнай пастаўляць інфармацыю пра іншыя падсістэмы.

Дадзены антрапалагічны падыход да вывучэння культурных працэсаў і з’яў у сучаснай культуралогіі актыўна развіваецца, што заснавана на шматгадовых культурна-антрапалагічных распрацоўках найбуйнейшых замежных вучоных мінулага стагоддзя, сярод якіх найперш вылучаюцца:      Р. Бенедзікт, Ф. Боас, Дж. Мак-Ленан, Ю. Ліперт, М. Мід, Фр. Фрэзер, І. Чайлд і інш. Развіццё антрапалагічнага кірунку ў культурнай антрапалогіі непазбежна прывяло да неабходнасці вывучэння сувязі мовы і культуры. 

Мовай культуры звычайна называюць тыя сродкі, веды, сімвалы, тэксты, формы, якія дазваляюць людзям арыентавацца ў прасторы культуры і ўступаць адзін з адным у камунікатыўныя (узаеманакіраваныя) сувязі. Яна з’яўляецца універсальнай формай асэнсавання рэальнасці, у якую арганізуюцца ўсе ўзніклыя або існуючыя ўяўленні, успрыманні, паняцці, вобразы і іншыя падобныя сэнсавыя канструкцыі (носьбіты сэнсу). Мова, з’яўляючыся “праблемай сэнсу культуры”, сiнтэзуе сацыяльныя, культурна-гiстарычныя, псiхалагiчныя, эстэтычныя аспекты жыцця чалавека. Але для таго, каб падзея культуры стала яе з’явай, яна павiнна быць пераведзена ў тэкст. Значыць, мова ўяўляе ядро сiстэмы культуры, менавiта пры дапамозе яе чалавецтва засвойвае каштоўнасцi, ацэнкi, уяўленнi – усё тое, што вызначае карцiну свету. Такiм чынам, мова культуры – гэта спосаб захоўвання i перадачы культуры ад пакалення да пакалення. 

Асобае значэнне валодання мовай культуры ў тым, што яно дазваляе чалавеку ўключыцца ў культурны кантэкст, усвядомiць сваё месца ў iм, арыентавацца ў складаных i дынамiчных сацыякультурных працэсах. I чым вышэй узровень валодання мовай культуры, чым больш шырокi i разнастайны дыяпазон ведаў, уяўленняў аб культуры, тым вышэй здольнасць чалавека да ўспрымання i гармонii з навакольным светам, таму што мовы – гэта iероглiфы (у шырокім сэнсе – знакі-вобразы), у якiя чалавек умяшчае свет i сваё ўяўленне пра яго. Праз разнастайнасць моў для нас адкрываюцца багацце свету i разнастайнасць таго, што мы спазнаём у iм, i чалавечае быццё робiцца для нас шырэйшым, паколькi мовы ў выразных i дзейсных рысах даюць нам розныя спосабы мыслення i ўспрымання. Мова ўвасабляе асновы культуры: яе прадукт і структурныя элементы, умовы развiцця. I натуральныя, i штучныя, i другасныя мовы ёсць спецыфiчны знакавы спосаб фiксацыi, захавання, перапрацоўкi i трансляцыi культурнай iнфармацыi. 

У працэсе даследавання моўнай карціны свету паступова і сфарміравалася лінгвакультуралогія, якая ўзнікла на стыку лінгвістыкі і культуралогіі. Важкі ўнёсак ў яе развіццё зрабілі прадстаўнікі фразеалагічнай школы В.Вараб’ёва, В. Маслава В. Тэлія і інш. Па меркаваннях В. Тэлія лінгвакультуралогія павінна даследаваць праявы культуры этнаса, што адбіліся і замацаваліся ў мове [56]. В. Вараб’ёва ў якасці аб’екта лінгвакультуралогіі вызначае “ўзаемасувязь і ўзаемадзеянне культуры і мовы ў працэсе яе функцыянавання і вывучэнне інтэрпрэтацыі гэтага ўзаемадзеяння ў адзінай сістэмнай цэласнасці” [14, с. 32]. 

Такіх поглядаў на яе аб’ект прытрымліваецца і В. Маслава [34]. У якасці адзінкі лінгвакультуралагічнага аналізу навукоўцы прапаноўваюць розныя адзінкі: культурны канцэпт, моўная карціна свету, лінгвакультурэма. Адзінкі мовы – гэта не проста словы, а словы, якія набылі сімвалічнае, эталоннае, вобразна-метафарычнае значэнне ў культуры і якія абагульняюць вынікі дзейнасці чалавечай свядомасці, замацаваныя ў міфах, легендах, рытуалах, абрадах, фальклорных і рэлігійных дыскурсах.

Аналіз літаратуры па праблеме даследавання дазваляе сцвярджаць, што і ў рускім, і ў беларускім мовазнаўстве існуюць розныя падыходы да вызначэння паняцця «бытавая лексіка», вызначэння лексіка-семантычных і тэматычных груп бытавой лексікі, асаблівасцей вывучэння яе праз прызму паходжання і культуры на матэрыяле мастацкіх твораў. Неабходна адзначыць, што нягледзячы на багаты спіс даследаванняў, прысвечаных бытавой лексіцы, на сёння з’яўляецца актуальным вывучэнне яе ў лексіка-генетычным і лінгвакультуралагічным аспектах, а на паэма Якуба Коласа «Новая зямля» застаецца невычэрпнай крыніцай  лінгвістычнага матэрыялу для рознаўзроўневых навуковых пошукаў.

Побытавая лексіка ў паэме Я. Коласа “Новая зямля” прадстаўлена асноўнымі прадметна-тэматычнымі групамі: антрапаніміныя назвы (59 адзінак, 24 %); назвы флоры і фаўны (46 адзінак, 18,6 %); прадметаў хатняга побыту 17 % (42 адзінкі); назвы пабудоў і іх частак (35 адзінак, 26,3 %); назвы ежы і пітва (33 адзінкі, 13,3 %); назвы прылад працы (19 адзінак); назвы адзення і абутку (13 адзінак, 5,2 %). Дадзеныя групы ахопліваюць асноўныя аспекты сялянскага жыцця, увасабляючы побытавую лексіку паэмы Я. Коласа. Пры гэтым зазначым, што падчас аналізу была выяўлена адсутнасць лексікі, што звязаная з насякомымі.

Акрамя таго заўважым, што ў прадметна-тэматычнай групе “назвы пабудоў і іх частак” пераважаюць менавіта лексемы, што называюць часткі пабудоў. Група, што прадстаўляе назвы адзення і абутку, праяўляецца ў невялікай колькасці лексічных адзінак, амаль палова з якіх – гэта назвы жаноцкага і мужчынскага галаўных убораў. Прадметна-тэматыная група “назвы ежы і пітва” змяшчае ў сабе ў асноўным назсвы менавіта ежы. Пры гэтым, тут можна назіраць лексемы, што абазначаюць назвыя як звычайных, паўсядзённых страў, так і святочных. Што тычыцца назваў пітва, яны прадстаўлены даволі сцісла. 

Назвы хатняга абсталявання прадстаўлены большасцю сваёй лексемамі, што абазначаюць посуд і тыя прылады, што належаць да кухні. Нешматлікімі прыкладамі прадстаўлена прадметна-тэматыная група “назвы прылад працы”, што падаецца крыху дзіўным, бо праца ў жыцці беларускага селяніна займала даволі значнае месца. Група намінатыўных адзінак флоры і фаўны прадстаўлена ў паэме шырока, але ж большасць з лексем маюць прыналежнасць да дзікай прыроды. Хатнія жывёлы і культурныя расліны прадстаўлены даволі сцісла, прычым адсутнічаюць назвы тых раслін, што вырошчваюцца побач з домам.

У паэме “Новая зямля” семантычным катэгорыям маё і чужое адпавядаюць дастаткова вялікія сінанімічныя рады лексем з рознай канатацыяй. Пры гэтым, агульнаславянская лексіка ў паэме Якуба Коласа «Новая зямля» налічвае 46 адзінак, што складае 32% ад агульнай колькасці намінацый. Да іх адносяцца назвы пабудоў і іх частак (царкоўка, кут, засценак і інш.), назвы адзення і абутку (падол, ануча), назвы ежы і пітва (сальца, квас, каша і інш.), назвы прадметаў хатняга быту (дзежка, скаварада, качарга і інш.), назвы прылад працы (лом, невад, волак і інш.).

Усходнеславянскія словы з’яўляюцца агульнымі для беларускай, рускай, украінскай моў. Усходнеславянская лексіка ў паэме Якуба Коласа «Новая зямля» налічвае 29 адзінак (20% ад агульнай колькасці). Да іх адносяцца назвы пабудоў і іх частак (хата, павець і інш.), назвы адзення і абутку (лапці, боты, хустка і інш.), назвы ежы і пітва (блін, здор, прысмакі і інш.), назвы прадметаў хатняга быту (саган, чарка), назвы прылад працы (цёрла).

Уласнабеларуская лексіка ў паэме Якуба Коласа «Новая зямля» налічвае 17 адзінак (што складае 12% ад агульнай колькасці). Да іх адносяцца назвы пабудоў і іх частак (прыгрэбнік, прыгуменне і інш.), назвы адзення і абутку (кучомка), назвы ежы і пітва (верашчака, мачанка і інш.), назвы прадметаў хатняга быту (чапяла, скрыня, калодка і інш.), назвы прылад працы (калатоўка, пострыжні і інш.).

Запазычанні ў паэме “Новая зямля” прадстаўлены паланізмамі, германізмамі, русізмамі, а таксама запазычаннямі з літоўскай мовы ў колькасці 103 адзінкі. Гэта складае 36% ад агульнай колькасці назваў прадметаў быту. Аналіз паланізмаў, што называюць бытавыя рэаліі, паказаў, што іх можна аб’яднаць у адпаведныя лексіка-семантычныя групы. 

Большая частка бытавой лексікі ў паэме Якуба Коласа “Новая зямля” з’яўляецца невытворнай (115 адзінак; 49 %). Вытворныя лексемы прэзентуюць марфалагічны спосаб словаўтварэння (афіксацыю) – 74 адзінкі, 31 %. Суфіксальнае словаўтварэнне характарызуецца далучэннем да ўтваральнай асновы суфіксаў. Дадзены спосаб словаўтварэння вылучаецца ва ўсіх вызначаных намі вышэй прадметна-тэматычных групах. Адносна мала пашырана бязафікснае (нульсуфіксальнае) словаўтварэнне, якое сваімі асаблівасцямі адрозніваецца ад іншых спосабаў марфалагічнага ўтварэння слоў. Неабходна адзначыць, што ў межах дадзенага даследавання разглядаўся не словаўтваральны аспект бытавой лексікі, а менавіта лінгвакультуралагічны. Таму ў задачы даследавання не ўваходзіў разгляд дэрывацыйных магчымасцей вышэйпазначанай групы. Невытворнасць большасці лексем якраз і тлумачыцца лінгвакультуралагічным аспетам – старажытнасцю большасці слоў, якія абазначалі прадметы хатняга ўжытку.