Пазакласная праца па беларускай мове ва ўстановах агульнай сярэдняй адукацыі

Сярод разнастайных формаў пазакласнай работы па беларускай мове (часы займальнай граматыкі, вечарны, лінгвістычныя газеты і бюлетэні, святы беларускай мовы, лекцыі, гутаркі, конкурсы, алімпіяды і гэтак далей) гурток па праве займае вядучае становішча. Хоць у старэйшых класах гурток можа разглядацца ў рамках  “клуба па інтарэсах”.

Гурток – асноўны і найбольш распаўсюджаны від групавой пазакласнай працы. Арганізуецца ён з вучняў аднаго або паралельных класаў; пастаянны склад звычайна не перавышае дваццаці чалавек. Аснову гуртка, як правіла, складаюць школьнікі, якія цікавяцца беларускай мовай. Колькасць гуртка звычайна не бывае менш 10-ці чалавек і не больш 20-ці.

Стварэнню гуртка могуць папярэднічаць таксама масавыя формы пазакласнай працы: вечарыны беларускай мовы, алімпіяды, розныя конкурсы, якія арганізуюцца для старэйшых і малодшых школьнікаў.

Агітацыйнай мэтай арганізацыі розных формаў пазакласнай працы, і перш за ўсё стварэння гуртка служаць таксама першыя ўрокі ў пачатку навучальнага года, якія адводзяцца для размовы аб беларускай мове. Усё гэта дае магчымасць прыадчыніць перад школьнікамі багаты свет беларускага слова, паказаць на канкрэтных прыкладах адрозненне работы на ўроку, у пазаўрочны час, даць паняцце аб тым, якімі будуць заняткі гуртка (заняткі клуба па інтарэсах – лінгвістычнага профілю).

Як і на ўроках, у пазакласнай працы па роднай мове павінен вытрымлівацца прынцып нагляднасці, але тут яго рэалізацыя адметная. Нагляднасць (слыхавая, зрокавая) найперш дапамагае ўсе заняткі паза раскла¬дам праводзіць трошкі ў іншым “ключы”, і гэта вельмі важна для арганізацыі гурткоў, вечароў, нават алімпіяд і канферэнцый.

Калі на ўрок вучняў традыцыйна кліча школьны званок, то сігналам таго, што пачынаюцца заняткі гуртка, можа стаць мелодыя якой-небудзь беларускай песні. Напрыклад, у пакоі, дзе будуць працаваць члены дыя-лекталагічнага гуртка, у грамзапісе гучыць “Спадчына” I. Лучанка на словы Я. Купалы; у класе, дзе збіраюцца старшакласнікі, каб разам перачытаць верш С. Дзяргая “Слухаю твае вочы...”, гучыць песня “Ты мне вясною прыснілася” Ю. Семянякі на словы С. Шушкевіча. Калі ствараецца гурток, вучням прапануецца выбраць свае “пазыўныя” і даказаць, што названая імі песня (музыка) найлепш перадае ідэю гуртка. Пры гэтым улічваюцца магчымасці ніколыіай фанатэкі, дзе павінны быць грамзапісы беларускай музыкі. Іх варта мець і самому настаўніку роднай мовы і літаратуры, таму ў час вучобы трэба набываць навінкі і даўнія здабыткі беларускага музычнага мастацтва.

Пасяджэнні гурткоў звычайна адбываюцца два разы ў месяц. Першую сустрэчу лепш за ўсё правесці на трэці або чацвёрты тыдзень верасня, паступова выклікаючы на уроках зацікаўленасць у вучняў праблематыкай гуртка. За год настаўніку ўдаецца арганізаваць 11 —12 гуртковых заняткаў, якія плануюцца ў пачатку першай чвэрці. Ад плана, праўда, часам даво-дзіцца па розных прычынах адступаць. Аднак такія адступленні не павінны ісці на шкоду навучальна-выхаваўчаму працэсу.

Пытанне пра змест гуртковай працы з’яўляецца найбольш вострым і складаным. У сувязі з тым, што дзейнасць гэтай формы пазакласнай работы разлічваецца, як правіла, на цэлы навучальны год, перад настаўнікам узнікаюць розныя праблемы: чым будуць займацца вучні, ці павінны заняткі падпарадкоўвацца адной тэме або дапускаецца разнастайнасць тэматыкі, якой павінна быць сувязь з абавязковай праграмай .

Акрамя ўдзелу ў занятках гуртка, дзе праводзяцца назіранні над фактамі мовы, вырашаюцца задачы і выконваюцца іншыя розныя практыкаванні, вучні выконваюць невялікую самастойную працу па пэўнай індывідуальна абранай тэме. Аб сваіх назіраннях вучні паведамляюць на занятках, а найбольш цікавыя даклады чытаюць ў шырокай аўдыторыі.

Цікавасць да беларускай мовы выхоўваецца ўсёй класнай і пазакласнай працай па прадмеце. Немалаважнае значэнне пры гэтым мае і пачуццё спаборніцтва, якое непазбежна ўзнікае пры арганізацыі шматлікіх відаў працы. Менавіта такім масавым спаборніцтвам, якія праводзяцца ў мэтах папулярызацыі моўнай культуры, і могуць стаць алімпіяды. Алімпіяда правярае веды па беларускай мове ў аб’ёме праграмы, узровень развіцця гаворкі, граматычны кругагляд і, нарэшце, кемлівасць і кемлівасць школьнікаў. Алімпіяда выяўляе лепшага. Але кожны можа паспрабаваць у ёй свае сілы.

Правядзенне алімпіяды дазваляе вызначыць, наколькі глыбокія веды па беларускай  мове, моўная культура, начытанасць, кемлівасць навучэнцаў.

Такая спроба ведаў, як алімпіяда, несумненна развівае лагічнае мысленне навучэнцаў, пашыраючы далягляд і павышаючы цікавасць да вывучэння беларускай мовы. У адрозненне ад апісаных вышэй формаў пазакласнай работы, алімпіяда патрабуе велізарных сіл ад школьнікаў, тут кожны актывізуе свае ўласныя веды і ўменні.

Вучэбная алімпіяда разумеецца большасцю метадыстаў як “спаборніцтва, падчас якога навучэнцамі вырашаецца цэлы шэраг разумовых задач з мэтай вызначэння асабістага першынства”. 

Вельмі важна разумець, што праводзячы алімпіяду па беларускай  мове, пытанні і заданні не павінны выходзіць за рамкі школьнай праграмы для гэтага класа. Трэба толькі так іх сфармуляваць, каб яны не паўтаралі заданняў з падручніка.

Алімпіяда па беларускай мове звычайна праводзіцца ў некалькі тураў.

I тур прадугледжвае ўдзел ўсіх навучэнцаў класа (або школы). Таму алімпіядныя заданні на гэтым этапе павінны быць найбольш даступнымі, разлічанымі нават на слабапаспяваючых  вучняў. I тур алімпіяды звычайна праводзіцца настаўнікам як пісьмовае хатняе заданне. Варта абмежаваць час выканання гэтага задання. Найбольш спрыяльным з’яўляецца тэрмін ад 3 да 7 дзён. За гэты час кожны вучань мае магчымасць пайсці ў бібліятэку, падабраць рэкамендаваную настаўнікам літаратуру, вывучыць яе, магчыма, звярнуцца на дапамогу да бацькоў.

II тур алімпіяды праводзіцца ў класе. Яго ўдзельнікамі становяцца пераможцы I тура. Пры ўдалым падборы заданняў для першага тура, ўлічваецца ўзровень ведаў вучняў гэтага класа. Да II туру дапускаюцца больш за 50% школьнікаў. Вынікі I тура абмяркоўваюцца настаўнікам з дзецьмі на адным з урокаў, сумесна разбіраюцца тыя заданні, з якімі навучэнцы не справіліся. Гэты этап алімпіяды асабліва важны, бо вучні, не дапушчаныя да ўдзелу ў ІІ тур, павінны абавязкова даведацца пра ацэнку іх працы, павінны быць заахвочаны настаўнікам да далейшага вывучэння мовы.

Заданні для II тура алімпіяды павінны быць некалькі складаней, чым заданні I тура. Аднак настаўніку, які рыхтуе гэтыя заданні, варта памятаць, што фармулёўкі пытанняў не павінны значна адрознівацца ад таго, з чым навучэнцы ўжо сутыкаліся. Многія вучні губляюцца ад нечаканых фармулёвак пытанняў. Аднак пераможцы II тура павінны адрознівацца знаходлівасцю, кемлівасцю, начытанасцю ў мастацкай і навуковай літаратуры.

Пасля праверкі пісьмовых конкурсных работ удзельнікаў ІІ тура алімпіяды настаўнік вылучае  пераможцаў. Іх імёны могуць быць узгаданы ў класнай газеце ці ў спецыяльна выпушчаным бюлетэні, прысвечаным вынікам алімпіяды. З вынікамі алімпіяды абавязкова павінны быць азнаёмленыя ўсе вучні класа.

Як знайсці скразную лінію, агульную тэму, якая яднала б састаўныя часткі Тыдня беларускай мовы, як зрабіць праграму гэтага масавага мерапрыемства змястоўнай, цікавай, як забяспечыць актыўны ўдзел у ім вучняў розных узроставых груп, як і які матэрыял падабраць, каб для кожнага класа-ўдзельніка тыдзень стаў своеасаблівым працягам навучання мове, паглыбляў, узбагачаў атрыманыя на ўроках веды, развіваў і выхоўваў – вось той комплекс праблем, якія ставіць перад арганізатарам падрыхтоўка Тыдня беларускай мовы. Вырашыць іх можа настаўнік, які мае вопыт арганізацыі значных па маштабу школьных мерапрыемстваў, працуе на ўроку і пасля яго творча, з ініцыятывай, умее адысці ад стэрэатыпаў[14,41-42].

У праграме Тыдня беларускай мовы могуць прымяняцца элементы віктарыны, конкурсу, сустрэчы, дыспута, вуснага часопіса, ранішніка, атраднага піянерскага збора ці класнага камсамольскага сходу, прысвечанага слову. Таму ў студэнцкай аўдыторыі знаёмства з Тыднем беларускай мовы як формай пазакласнай працы па мове лепш пачынаць пасля таго, як закончана вывучэнне асноўных асаблівасцей кожнай 3 індывідуальных і групавых яе форм.

Тыдзень павінен мець выразны тэматычны профіль, канкрэтныя мэты, праекцыю на пэўныя раздзелы вучэбнай праграмы, змешчаныя ў ёй асноўныя патрабаванні да ведаў і ўменняў вучняў па беларускай мове: гэтага патрабуе прынцып сувязі пазакласнай працы з заняткамі ў класе. Плануючы Тыдзень беларускай мовы, вопытны настаўнік улічвае яго магчымасці папоўніць веды шасцікласнікаў па тэме “Дыялектныя словы”, вучняў IX класа — па тэме “Агульнаўжывальныя словы і словы абмежаванага ўжытку, іх стылістычнае выкарыстанне”. Тыдзень “Мовы-сёстры” верне школьнікаў да тэм з агульных звестак аб мове “Роля беларускай мовы ў развіцці нацыянальнай культуры” (VIII клас), “Беларуская мова ў сям”і славянскіх моў”, “Роля нацыянальнай мовы ў жыцці грамадства. Паходжанне і развіццё беларускай мовы” (IX клас). 

Адказны этап у распрацоўцы, падрыхтоўцы тыдня – адбор неабходнага матэрыялу, найперш лінгвістычных фактаў. Перачытваючы, напрыклад, працу А. Клышкі “Францыск Скарына альбо Як да нас прыйшла кніга”, можна знайсці нямала мясцін, якія спатрэбяцца пры складанні сцэнарыя Тыдня беларускай мовы кнігі, лягуць у яго аснову. Вартыя ўвагі, напрыклад, старонкі, што расказваюць пра тэхналогію вырабу літар, пра літарную нумарацыю аркушаў, пра значэнне прадметаў, якімі ўпрыгожвалася кожная літара, што пачынала раздзел. На Тыдні знойдуць прымяненне і звесткі з брашуры У. Свяжынскага “Слова Скарыны” аб вытоках і народным характары мовы скарынаўскіх выданняў. Раздзел “Постаць Скарыны” з кнігі У. Калесніка “Тварэнне легенды”, эсэ У. Караткевіча “Подзвіг Францыска Скарыны” дапамогуць зрабіць малюнак эпохі, у якую жыў стваральнік беларускай, усходнеславянскай кнігі. Можна пайсці іншым шляхам пры арганізацыі Тыдня беларускай мовы: уважліва вывучыць картатэку дыялектных слоў, народных фразеалагізмаў, параўнанняў, крылатых выслоўяў, прыказак і прымавак, яркіх дыялогаў, загадак, казак, сабра-ных падчас лінгвістычнай экспедыцыі, праслухае магнітафонныя запісы, якія таксама можна ўключыць у праграмму для большай цікавасці вучняў.

Адказнага за правядзенне Тыдня беларускай мовы чакае ўдумлівая праца па адборы твораў мастацкай літаратуры, музычных твораў, касцюмаў, прызначэнне якіх – жывіць ідэю мерапрыемства, стварыць неабходны эмацыянальны фон. 

Адбор матэрыялу завяршаецца складаннем падрабязнай праграмы ці сцэнарыя Тыдня. Напрыклад. Адкрыццё можа адбыцца інтэрактывам  “Любімае роднае слова”, дзе вучні і настаўнікі запісваюць свае любімыя словы беларускай мовы.   У гэты ж дзень можа працаваць пляцоўка “Жывая крыніца”, дзе настаўнікі і вучні цытуюць  выказванні пра мову вядомых мовазнаўцаў, паэтаў, пісьменнікаў.