Услауленне стойкасцi i жыццевай сiлы у ваенных аповесцях Васiля Быкава Жураулiны крык, Альпiйская балада i рамана Рэд'ярда Кiплiнга Смелыя Капiтаны

Рэд’ярд Джозэф Кіплінг (1865 – 1936) – вядомы амерыканскі пісьменнік і таленавіты паэт, шчыры журналіст, заўзяты вандроўнік. У яго творах яскрава паказаны суровы побыт і экзотыка брытанскіх калоній. Ён развеяў міф аб чароўным, раскошным Усходзе і стварыў сваю казку – аб Усходзе суровым, жорсткім ў адносінах да слабых; ён распавёў еўрапейцам аб магутнай прыродзе, якая патрабуе ад кожнай істоты напружання ўсіх фізічных і духоўных сіл. Акрамы таго, творчасць Р.Кіплінга лічыцца адным з узораў англійскай і сусветнай літаратуры ХІХ – пачатку ХХ с. Разам з Хенлі, Хаггардам, Конан-Дойлем ён выступіў за “аздараўленне” мастацтва, супрацьпастаўляючы дэкадэнцкаму песімізму культ сілы і актыўнасці. Аднак нават Р. Кіплінгу не дадзена было ўзначаліць барацьбу з дэкадансам, бо рэакцыйны светапогляд значна абмяжоўваў яго рэалізм. Сусветную вядомасць пісьменніку прынеслі зборнік апавяданняў “Кніга джунгляў”, апавяданні “Кім”, “Чалавек, які будзе каралём”, зборнікі вершаў “Мандалай”, “Гунга Дзін”, “Богі назваў сшыткаў”, “Цяжар белага чалавека”, “Калі…” і інш. 

Творчая спадчына Васіля Быкава (1924 – 2003) – выразная эстэтычная з’ява ў літаратурным працэсе не толькі Беларусі, але і Еўропы. Яго творы характарызуюцца строгай праўдзівасцю, прытчавай шматзначнасцю і выключнай глыбінёй пранікнення ў таямніцы чалавечай псіхалогіі ў памежнай сітуацыі. “Апошняе сумленне Еўропы”, “Апостал нацыі”, “Мужны талент”, “Строгі рэаліст”, “Маральны максімаліст з бескампраміснай пазіцыяй” – так называюць В. Быкава ў аўчынным і замежным літаратуразнаўстве і крытыцы. 

Будучы народны пісьменнік Беларусі Васіль Быкаў нарадзіўся ў звычайнай сялянскай сям’і ў вёсцы Бычкі Ушацкага раёна. Пра бацьку сам творца пісаў наступнае: “Бацька Уладзімір Хведаравіч у маладосці нямала пабадзяўся па свеце і толькі на старасці жыў у роднай вёсцы. Як цяпер пагляджу, гэта, можа быць, самае нешчаслівае пакаленне, якое за ўсё свае жыццё долі не знала. Адно бязладдзе, рэвалюцыі, войны. Ды калектывізацыя. Ды барацьба з ворагамі народу... Голад, кроў і пакуты” [5].

З маленства хлопчык вызначаўся цягай да прыгожага – ён выдатна маляваў. Гэта захапленне застанецца з В. Быкавым на працягу ўсяго жыцця, бо ён і далей захапляўся малюнкам і фатаграфіяй. Таму пасля заканчэння школы зрабіў паспяховую спробу паступіць на скульптурнае аддзяленне Віцебскага мастацкага вучылішча, але неўзабаве вымушаны быў пакінуць вучобу, бо адмянілі стыпендыі, а далёка не заможная сям’я не магла дапамагаць яму фінансава.

Вайну Васіль Уладзіміравіч сустрэў у сямнаццацігадовым узросце на тэрыторыі Украіны, і яна зрабіла значны ўплыў на яго асобу і далейшую творчую дзейнасць. Падчас эвакуацыі выпадкова адстаў ад сваіх таварышаў і ледзь не быў расстраляны чырвонаармейцамі, таму што яго “свае” прынялі яго за нямецкага шпіёна: “I я не стрымаўся – слёзы самі ручаём паліліся з вачэй. Чырвонаармеец прыпыніўся, бы здзіўлены маім бязмоўным плачам, і раптам кажа: «Пацан, бяжы! Хутка!». I я рвануў цераз бульбоўнік да блізкай праломіны ў плоце, чакаючы, што ён зараз у мяне стрэліць. Ён і сапраўды стрэліў, але ўгару, як я зразумеў бегучы, хоць і не азірнуўся нават” [5]. 

Вайна – адна з самых распаўсюджаных і балючых тэм беларускай літаратуры. Пра гэта сведчыць цэлае пакаленне аўтараў-франтавікоў і тым, хто імкнуўся асвятліць ваенныя падзеі праз прызму ўласнага разумення. “Асвятленне падзей вайны ў мастацкай практыцы беларускіх пісьменнікаў праходзіла ў настойлівых пошуках, у жаданні “прабіцца” да самога чалавека, у імкненні зразумець і спасцігнуць усю паўнату чалавечых адчуванняў у суровых умовах выпрабавання фізічных і духоўных сіл” [14].

Творчы стыль Васіля Быкава склаўся яшчэ ў ранняй прозе (апавяданні “Смерць чалавека”, “Абознік”) і вызначаўся як эканомны, стрыманы, аскетычны і лаканічны. Так і кожны наступны твор Васіля Быкава адрозніваўся ад папярэдняга значным паглыбленнем ва ўнутраны свет герояў. Яны яскрава вылучаюцца высокай ступенню дынамічнасці, жыццёвай сапраўднасці матэрыялу, а таксама аўтабіяграфічнасцю апісваемых падзей, перажыванняў, пачуццяў і інш. Празаік абапіраўся на асабісты вопыт, пісаў пра тое, што зведаў і перажыў сам, пісаў сумленна, шчыра, канкрэтна, выразна, дакладна.

Такім чынам, вымалёўваецца адзін з цэнтральных матываў творчасці В. Быкава – чалавек на вайне. Інтэрпрэтацыя гэтага матыву ляжыць у аснове кожнай праўдзівай гісторыі на вайне, у шчырасці паказу паводзін асобнага чалавека ў момант крайняй небяспекі, у немінучай пастаноўцы агульначалавечых маральна-этычных праблем, у мастацкім гучанні, тыповасці характараў і лёсаў. Творы класіка аб вайне беларускай прозы значна дапаўняюць наша разуменне пра чалавечае ў чалавеку. “Падступаючы да апошняй рысы, чалавек Быкава жыве толькі ў гэтым, часавым вымярэнні. Калі б ён меў у распараджэнні іншыя – у яго з’явіўся б шанец. Аднак час выйшаў – жыццё мае зрабіцца актам, стрэлка замірае, вушы закладвае. Быкаў у найлепшых сваіх творах – гэта выбух, выбух усяго таго, што ёсць у чалавеку, але па-сапраўднаму запатрабавана бывае толькі аднойчы” [3, с. 407].

Творчая дзейнасць англійскага пісьменніка Рэд’ярда Кіпріпліннга, па праву, лічыцца адным з узораў літаратуры канца ХІХ – пачатку ХХстст. Яго “Кнігі джунгляў” і зборнік казак “Проста так” вядомыя не толькі маленькім чытачам многіх краін свету, але і іх бацькам. Яго проза для дарослых адзначаецца выразнай філасофскасцю, псіхалагічнасцю, яна раскрывае глыбіні народных традыцый і светаўспрымання, экзатычную прыроду і краявіды разнастайных народаў. 

Мастацкі сусвет твораў Кіплінга – гэта свет прамежку, свет на парозе будучых змяненняў, сапраўднае значэнне якіх, ужо вядомае нам, яшчэ схавана ад пісьменніка. Ствараючы ўласную сістэму ідэалаў і каштоўнасцяў, ён заўсёды імкнуўся шчыра служыць “простаму чалавеку”, намагаўся дапамагчы яму пераадолець пакуты і страх, навучыць яго мужнасці, стойкасці і адданасці абранай справе.

Творчая дзейнасць Васіля Быкава з’яўляецца неад’емнай часткай беларускай літаратуры, якая прысвечана ваеннай тэматыкі. Менавіта Быкаў увеў у літаратуру трагічны, шматпакутны вобраз чалавека, які апынуўся ў абставінах ваеннага ліхалецця, якое прымушае яго на піку сваіх мажлівасцяў выявіць і паказаць сябе сапраўднага. Шчырая, самаадданая творчая манера аўтара ўражвае чытачоў сваёй горкай праўдзівасцю і нават нетыповай для жанру аповесці прытчавасцю.

Паралельны аналіз ваенных аповесцей В. Быкава “Жураўліны крык”, “Альпійская балада” і рамана Р. Кіплінга “Смелыя капітаны” паказаў, што творы сапраўды прасякнуты ўслаўленнем жыццёвай сілы і стойкасці, аднак зрабілі гэта аўтары па-рознаму. З-пад пяра Кіплінга выйшаў выдарны раман, які расказвае пра маральнае і сацыяльнае сталенне капрызнага і хадзірыстага юнака Харкі Чэйна, станаўленне яго грамадскай пазіцыі праз атрыманне вопыту ў нетыповай, экстымальнай сітуацыі. Толькі смеласць і ўнутраны стрыжань дамагаюць маладому чалавеку выжыць у жорсткай марской стыхіі і прыйсці да сябе сапраўднага – шчырага, здатнага да актыўнага дзеяння, сумеснай працы на карысць грамадства.