Эфектыўныя метады навучання пунктуацыі

Сістэма пунктуацыі з’яўляецца адной з самых важных сістэм мовы. Пунктуацыя – гэта раздзел мовазнаўства, які вывучае знакі прыпынку і правілы іх карыстання на пісьме. Знакі прыпынку разам з літарамі служаць графічным сродкам перадачы на пісьме вуснага маўлення.

Валоданне пунктуацыйнай пісьменнасцю мае вялікае агульнакультурнае значэнне, з’яўляецца паказчыкам узроўню маўленчага развіцця чалавека, таму пошук эфектыўных спосабаў навучання пунктуацыі з’яўляецца важнай задачай. Школа зацікаўлена навучыць дзяцей свабоднаму карыстанню знакамі прыпынку ў сваіх пісьмовых выказваннях. Для гэтага настаўнік беларускай мовы павінен валодаць методыкай навучання пунктуацыйным уменням, а гэтаму вучыць методыка пунктуацыі – раздзел методыкі выкладання беларускай мовы, у якім апісваецца працэс фарміравання ў навучэнцаў пунктуацыйных уменняў і навыкаў.

Пунктуацыя ў школьным курсе беларускай мовы вывучаецца ў асноўным ва ўзаемасувязі з сінтаксісам і на яго аснове. Але паколькі пунктуацыя вывучаецца на розных этапах навучання ў агульнаадукацыйных установах, складае частку графікі, выконвае сваю адметную ролю, мае сваю гісторыю, то яна патрабуе і сваёй методыкі. Усё гэта разам абумовіла выдзяленне методыкі навучання пунктуацыі ў асобны раздзел.

Тэрмін пунктуацыя паходзіць ад лац. Punctum – укол (параўн. аднакаранёвы яму медыцынскі тэрмін пункцыя – пракол для таго, каб узяць пробу крыві), а слова punctum ужываецца для абазначэння кропкі ў сучаснай нямецкай мове – Punct, французскай – point.

Па прычыне глабальнай інфарматызацыі грамадства усё часцей уздымаецца пытанне наконт прымянення новых метадаў і прыемаў навучання ў школе. Зараз патрабуецца чалавек, які ўмее працаваць з вялікай колькасцю інфармацыі, можа добра і хутка арыентавацца ў інфармацыйнай прасторы, хутка перабудоўвацца і перавучвацца.

На цяперашнім этапе настаўніку варта выкарыстоўваць новыя метады і прыёмы, электронныя сродкі навучання, каб падрыхтаваць вучняў да сучаснага жыцця, каб яны не разгубіліся і выбіралі патрэбны накірунак ў жыцці.

З цягам часу, дзякуючы даследаванням і навуковым працам вялікіх вучоных XIX-XX стагоддзя, методыка пунктуацыі стала самастойнай галіной методыкі выкладання беларускай мовы ва ўстановах адукацыі. 

Пунктуацыя – гэта сістэма знакаў прыпынку, якія разам з графікай і арфаграфіяй з`яўляюцца асноўнымі сродкамі пісьмовай мовы. Галоўная фунцыя пунктуацыі  – раздзяленне тэксту, якое спрыяе дакладнай перадачы сэнсу і правільнаму ўспрыманню напісанага тэксту.

Для вылучэння сэнсавых адрэзкаў у вуснай прамовы выкарыстоўваецца інтанацыя (рытмамелодыка), а ў пісьмовай – асаблівыя графічныя сродкі, званыя знакамі прыпынку, якія дзеляцца на сказачныя (коска, дужкі і інш.) і тэкставыя (абзацны водступ, рыса пад тэкстам старонкі для аддзялення яе ад зноскі і інш.). Некаторыя знакі прыпынку (кропка, пытальнік, клічнік, шматкроп'е) выконваюць дваякую ролю: ўжываюцца і ў сказе (у функцыі завяршэння), і ў тэксце (у функцыі падзелу).

Знакі прыпынку ў пісьмовай мове дзеляцца на:

а) раздзяляльныя: кропка, пытальнік, клічнік, адзінкавыя коска і працяжнік, двукроп'е, кропка з коскі;

б) выдзяляльныя: двукоссі, дужкі, парнае працяжнік, парныя коскі.

Пунктуацыйна-сэнсавы адрэзак – гэта асноўная адзінка пунктуацыі; сэнсавы адрэзак, які выдзяляецца знакамі прыпынку.

Пунктаграма – ў пісьмовай прамовы знак прыпынку, адпаведны правілах пунктуацыі.

Пунктуацыйныя правілы. Пералік умоў выбару месца і неабходнага знака знака ўключаецца ў асаблівую інструкцыю, якая называецца пунктуацыйныя правілы. Кожнаму пунктуацыйных правілу адпавядае свой сэнсавы адрэзак, які выдзялецца знакамі прыпынку. Пунктуацыйныя правілы альбо дазваляюць пастаноўку знака (знакаў) прыпынку, альбо забараняюць. Першы від правілаў называецца пазітыўным, другі – негатыўным. У адным і тым жа пунктуацыйных правіле могуць быць і пазітыўныя, і негатыўныя элементы, напрыклад: паміж аднароднымі членамі сказа ставяцца коскі.

Пунктуацыйная норма – гэта ўзаконенае адмысловым правілам ўжыванне або неўжыванне знака або знакаў прыпынку ў сказе і тэксце.

Пунктуацыйная памылка – гэта парушэнне пунктуацыі.

Сістэма беларускай пунктуацыі абапіраецца на сэнсавы, граматычны і інтанацыйны прынцыпы, якія знаходзяцца ва ўзаемасувязі адзін з адным.

Хоць ты, сэрца, лопні, трэсні,

Хоць ты выгані, пан, з хаты, –

Буду пець я свае песні

Ці то ў будні, ці то ў святы! (Я. Купала) [1, с. 32].

У сказе ўсе знакі прыпынку раздзяляюць сэнсавыя часткі тэксту: коска раздзяляе адзін ад аднаго аднародныя паняцці (лопні, трэсні), працяжнік выражае вывад (ўсе роўна будзе пець песні), клічнік паказвае на эмацыянальнае заканчэнне думкі.

У педагогіцы маецца мноства азначэнняў паняцця " метад навучання. Да іх можна аднесці наступныя: «метады навучання – гэта спосабы ўзаемазвязанай дзейнасці настаўніка і вучняў, накіраваныя на вырашэнне комплексу задач навучальнага працэсу» (Ю.К. Бабанскі); «пад метадамі разумеюць сукупнасць шляхоў і спосабаў дасягнення мэтаў, рашэнні задач адукацыі» (І. П. Падласы); «метад навучання — гэта апрабаваная і сістэматычна функцыянуе структура дзейнасці настаўнікаў і навучэнцаў, свядома якая рэалізуецца з мэтай ажыццяўлення запраграмаваных змяненняў у асобы навучэнцаў» (Ст. Аконь). Метаду навучання можна даць і такое вызначэнне: гэта спосаб ўпарадкаванай дзейнасці суб'екта і аб'екта навучальнага працэсу, накіраваны на дасягненне пастаўленых мэтаў навучання, развіцця, выхавання. Ужо ў гэтых вызначэннях метад выступае як мнагамернае з'ява, як асяродак навучальнага працэсу. Ён выступае механізмам рэалізацыі пастаўленых мэтаў, шмат у чым вызначае канчатковыя вынікі навучальнага працэсу [2, с. 35].

Пры навучанні пунктуацыі выкарыстоўваюцца розныя метады і прыёмы, якія ў асноўным агульныя з навучаннем іншых раздзелаў. Тлумачэнні і каментарыі паводле іх выбару і прымянення неабходныя, таму навучанне пунктуацыі на ўроках беларускай мовы мае некалькі асаблівасцей.

У сувязі з адзначаным у настаўніка большыя магчымасці скіраваць працу вучняў на развіццё маўленчай дзейнасці, на выяўленне стылістычных прыкмет, асаблівасцей ужывання сінтаксічных канструкцый пры вывучэнні сінтаксісу і выпрацоўцы пунктуацыйных навыкаў і ўменняў. Так, на ўроках беларускай мовы пры вывучэнні знакаў прыпынку пры аднародных членах сказа важна паказаць вучням, дзе, калі і як выкарыстоўваюцца такія сінтаксічныя адзінкі, давесці да іх ведама, што сказы, ускладненыя аднароднымі членамі, выконваюць самыя розныя стылістычныя функцыі: дэталёвае апісанне, дакладная замалёўка чаго-небудзь, узмацненне экспрэсіўнасці і эмацыянальнасці, стварэнне рытмічнай прозы і інш. А з прычыны вялікай ролі ў навучальным працэсе навуковай інфармацыі і неабходнасці выпрацоўкі ўменняў такую інфармацыю перадаваць, выражаць ва ўласным маўленні (вучыць мове, каб карыстацца ёю), варта засяродзіць увагу вучняў на адметнасцях будовы сказаў з аднароднымі членамі сказа ў навуковых тэкстах. 

Спецыфічныя прынцыпы методыкі навучання пунктуацыі: раздзяленне на сэнсавыя часткі тэксту і структурна-граматычныя адрэзкі, інтанацыйнае чытанне кожнага прыпынку сказа, назіранне над значэннем, будовай і гучаннем сказа, назіранне над інтанацыйным афармленнем сказа.

Функцыі знакаў прыпынку ў беларускай мове: раздзяляльныя (служаць для аддзялення самастойных сказаў у межах абзаца, прэдыкатыўных частак складанага сказа), выдзяляльныя (выдзяленне са структуры сказа асобных яго частак) і поліфункцыянальныя (могуць выконваць функцыі і раздзяляльных, і выдзяляльных знакаў).

Метад – спосаб пазнання, даследаванне з'яў прыроды і грамадскага жыцця, прыём, спосаб ці вобраз дзеяння; шлях прасоўвання да ісціны. Прыём навучання – частка метада, адзінкавае дзеянне, канкрэтны спосаб, прыватнае паняцце ў адносінах да агульнага паняцця «метад».

Для фарміравання ўмення пунктуацыйна правільна афармляць сказы і тэкст у адпаведнасці з вывучанымі пунктуацыйнымі правіламі выкарыстоўваюцца наступныя практыкаванні:  1) спісванне тэкстаў;  2) дыктоўка;  3) практыкаванні па пунктуацыі ў сувязі са складаннем асобных прапаноў;  4) практыкаванні па пунктуацыі ў сувязі са складаннем тэкстаў.