Методыка навучання тэкстаўтварэнню ў пачатковых класах

Пачатковая школа заклікана закласці асновы гарманічнага развіцця навучэнцаў, забяспечыць фарміраванне трывалых навыкаў пісьма, развітой мовы. Веданне мовы стварае ўмовы для паспяховага засваення ўсіх навучальных прадметаў. Без добрага валодання словам немагчымая ніякая пазнавальная дзейнасць. Вывучэнне мовы ў пачатковых класах-першапачатковы этап сістэмы лінгвістычнай адукацыі і маўленчага развіцця, які забяспечвае гатоўнасць выпускнікоў пачатковай школы да далейшай адукацыі.

Прадмет «Беларуская мова» адыгрывае важную ролю ў рэалізацыі асноўных мэтавых установак пачатковай адукацыі: станаўленні асноў грамадзянскай ідэнтычнасці і светапогляду; фарміраванні асноў ўмення вучыцца і здольнасці да арганізацыі сваёй дзейнасці; духоўна-маральным развіцці і выхаванні малодшых школьнікаў.

Змест прадмета накіравана на фарміраванне функцыянальнай граматнасці і камунікатыўнай кампетэнтнасці. Беларуская мова з'яўляецца для малодшых школьнікаў асновай усяго працэсу навучання, сродкам развіцця іх мыслення, ўяўлення, інтэлектуальных і творчых здольнасцяў, асноўным каналам сацыялізацыі асобы.

Адной з метапрадметных кампетэнцый з'яўляецца тэкставая кампетэнцыя. Яна ўваходзіць у групу камунікатыўных кампетэнцый, а таксама ў групу інфармацыйных кампетэнцый, якія прадугледжваюць валоданне навыкамі працы з рознымі крыніцамі інфармацыі: кнігамі, падручнікамі, даведнікамі і інш.; уменне арыентавацца ў інфармацыйных патоках, вылучаць у іх галоўнае; уменне свядома ўспрымаць інфармацыю. Менавіта дадзеныя асаблівасці абумовілі выбар і актуальнасць даследавання.

Аб’ект: тэкстаўтварэнне.

Прадмет: методыка навучання тэкстаўтварэнню ў пачатковых класах.

Мэта: ахарактарызаваць методыку навучання тэкстаўтварэнню ў пачатковых класах.

Для вырашэння дадзенай мэты былі пастаўлены наступныя задачы:

1. Вызначыць тэарэтычныя аспекты навучання тэкстаўтварэнню ў пачатковых класах.

2. Правесці эмпірычнае даследаванне навучання тэкстаўтварэнню ў пачатковых класах.

3. Прывесці методыку развіцця навыкаў тэкстаўтварэнню ў пачатковых класах.

Метады даследавання: агульнанавуковыя (аналіз, сінтэз, абагульненне), спецыяльныя (анкетаванне) і статыстычныя (аналіз колькасных дадзеных).

Прыступаючы да вывучэння тэксту і знаёмячыся з лінгвістычнай літаратурай, прысвечанай праблемам тэксту, звычайна сутыкаешся з вялікай колькасцю азначэнняў гэтага паняцця. Сучасная лінгвістыка не выпрацавалала адзінага паняцця тэксту. Нельга сказаць, што прычынай гэтага з'яўляецца малавывучанасць тэксту (хоць лінгвістыка тэксту з'яўляецца досыць маладой навукай), хутчэй, адказ крыецца ў самой прыродзе паняцця  «тэкст». Тэкст –

гэта шматаблічнае з'ява, якая прадугледжвае шматаспектнае яго вывучэнне. Розныя трактоўкі паняцця тэкст дэманструюць гэтую шматаблічнасць. Становішча ўскладняецца яшчэ і тым фактам, што на этапе развіцця лінгвістыкі тэксту ў сферы даследавання дадзенай навукі з’яўляюцаца новыя аспекты вывучэння, павялічваецца колькасць разнастайных ідэй, якія ўзнікаюць у выніку ўзаемадзеяння лінгвістыкі і іншых навук, такіх як псіхалогія, сацыялогія, семіотыка і інш.

Усе канцэпцыі тэксту ў сучаснай лінгвістыцы можна ўмоўна падзяліць на наступныя групы: граматычныя, камунікатыўныя і канцэпцыі, якія ўключаюць элементы  першых дзвюх [4].

Граматычныя канцэпцыі разглядаюць тэкст як вынік маўленчай актыўнанасці без уліку як самога працэсу спараджэння і разгортвання прамовы, так і носьбітаў гэтага працэсу, без уліку аўтара (стваральніка) і адрасата, асаблівасцей маўленчай сітуацыі.

Пры гэтым тэкст уяўляецца як паведамленне, аб'ектываванае ў выглядзе пісьмовага дакумента, літаратурна апрацаванага ў адпаведнасці з тыпам гэтага дакумента, які складаецца з шэрагу асаблівых адзінстваў, аб'яднаных рознымі тыпамі лексічнай, граматычнай і лагічнай сувязі, і якія маюць пэўны мадальны характар і прагматычную ўстаноўку.

Прадстаўнікі такога падыходу да вызначэня тэксту імкнуцца сфармуляваць заканамернасці і правілы аб'яднання кампанена тэкста ў адзінае цэлае.

Аб'ектам даследавання можа з'яўляцца не толькі сінтаксічная, але і семантычная структура тэксту, калі даследчык не абмяжоўваецца разглядам асаблівасцяў павярхоўнай структуры тэксту, а спрабуе вызначыць заканамернасці «глыбінных», змястоўных адносін у тэксце [7].

Мэтай эмпірычнага даследавання было даследаванне ўзроўню тэкстаўтварэння ў вучняў пачатковых класаў.

Эмпірычнае даследаванне ўзроўню тэкстаўтварэння ў вучняў пачатковых класаў праходзіла на базе дзяржаўнай установы адукацыі «Сярэдняя школа №85 горада Мінска».

У даследаванні прымалі ўдзел вучні 3 «А» і «Б» класаў ва ўзросце 9-10 гадоў. Агульная колькасць – 30 вучняў.

Даследаванне праводзілася ў тры этапы:

1. На пошукава-аналітычным этапе вывучалася літаратура па праблеме даследавання, аналізаваліся школьныя падручнікі, нарматыўна-прававыя дакументы, педагагічная практыка ў галіне фарміравання і ўдасканалення тэкставай кампетэнцыі малодшых школьнікаў.

2. На дыягнастычным этапе праводзіўся канстатуючы эксперымент па выяўленні ўзроўню сфарміраванасці тэкставай кампетэнцыі малодшых школьнікаў.

3. На тэарэтыка-абагульняючым этапе ажыццяўляліся тэарэтычнае абагульненне, сістэматызацыя і інтэрпрэтацыя эксперыментальных дадзеных, фармуляваліся высновы.

2.2 Правядзенне даследавання

Зместам даследавання тэкставай кампетэнцыі навучэнцаў з'яўляліся мадыфікаваная методыка даследавання дыскурсіўнага мыслення К. Ф. Сядова  і методыка фарміравання і маніторынгу агульных уменняў камунікацыі А. В. Запятой.

Навучэнцам падчас педагагічнага эксперыменту было прапанавана дванаццаць заданняў. Заданні, накіраваныя на выяўленне ўзроўню развіцця тэкставай кампетэнцыі малодшых школьнікаў, былі размеркаваны на 4 блокі, кожны з якіх уключаў у склад некалькі заданняў.

Першы блок «Успрыманне тэксту» ўключаў у сябе дзве групы заданняў. Заданні першай групы былі закліканы выявіць узровень развіцця навыку чытання( выразнасць чытання), заданні другой групы — дакладнасць і паўнату ўспрымання чытанага тэксту малодшымі школьнікамі. 

У Заданні № 1 школьнікам прапаноўвалася прачытаць незнаёмы тэкст выразна, хуткасць чытання пры гэтым не ўлічвалася. 

Заданне № 2 меркавала пасля чытання тэксту выбраць з прапанаваных сцвярджэнняў, якія тычацца зместу тэксту, толькі верныя. З дапамогай дадзенага задання мы вывучалі ўзровень усвядомленасці чытання і асаблівасці ўспрымання тэксту навучэнцамі малодшых класаў.

На фарміруючым этапе эксперыменту праводзілася серыя урокаў па тэме «Тэкст. Тэма тэксту», «Важнае ўменне-разумець тэкст», «Тэма тэксту з двума мікротэмамі», «Тэма тэксту і сродкі яе развіцця». Падабраны комплекс практыкаванняў накіраваны на змястоўнасць, лагічнасць, дакладнасць, выразнасць, правільнасць. Плануемыя вынікі: уменне выказваць уласнае меркаванне і аргументаваць яго; уменне складаць лісты і іншыя невялікія тэксты для канкрэтных сітуацый зносін, знаходзіць аптымальны варыянт заканчэння тэксту; складаць невялікі тэкст на пэўную тэму.

Заданні былі наступнымі:

1.Прачытаць тэкст, размясціць часткі па парадку.

Ліса.

Хутка лісяняты выраслі. Яны сталі вылазіць з нары. Лісічкі любілі гуляць на палянцы.

Пад каранямі старога дрэва была лісіная нара. Там жыла ліса. Увесну ў лісіцы нарадзіліся лісяняты.

Маці-ліса даглядала за імі. Яна сагравала іх сваім цяплом, чысціла іх пухнатую поўсць. Лісяты былі маленькія і сляпыя.

2. Прачытай і азагалоў тэкст, запішы загаловак.

Пайшоў дождж. Усе звяры пахаваліся, а Вожык вылез са сваёй норкі. Ён вельмі хацеў палічыць, колькі ў дажджу ног. Аказалася, што значна больш, чым іголак. Вожык зусім прамок і залез назад у норку. Ён сядзеў, сушыўся і думаў, што добра было палічыць, колькі грыбоў вырасце пасля дажджу.

3.Размяркуеце самастойна сказы ў іх лагічнай паслядоўнасці.

Раптам ён убачыў за акном воблака. Праз паўгадзіны малюнак быў гатовы. Быў урок малявання. Андруша ўзрадаваўся. Ён не ведаў, што маляваць. Андруша нават не дакрануўся да набору алоўкаў [2].

4.Прачытайце тэкст. Складзі працяг тэксту аб тым, як Лена будзе дапамагаць Оле. Напішы два сказы.

Сяброўка.

Оля часта хварэла. А яе школьная сяброўка Лена расла спрытнай і моцнай. Дзяўчынкі задумаліся: чаму так? Кожны дзень Лена пачынае з зарадкі. Узімку катаецца на лыжах і каньках. Лена вырашыла дапамагчы Вользе стаць моцнай.

5. Напішы некалькі сказаў (4-5) пра тое, навошта ў мове існуюць ветлівыя словы і чым яны дапамагаюць.

З працы вучня «Ветлівыя словы патрэбныя, каб гаварыць людзям прыемна. Каб развітвацца і вітацца. Дапамагаюць мірыцца. Яны дапамагаюць нам размаўляць» [8].

Такім чынам, у ходзе даследавання былі вырашаны пастаўленыя задачы. У выніку былі сфармуляваны наступныя вывады:

Тэарэтычныя праблемы тэкста і тэкстаўтварэння заключаюцца ў тым, што сучасная лінгвістыка не выпрацавала адзінага паняцця тэксту. Тэкст – гэта шматаблічнае з'ява, якая прадугледжвае шматаспектнае яго вывучэнне. Розныя трактоўкі паняцця тэкст дэманструюць гэтую шматаблічнасць. Становішча ўскладняецца яшчэ і тым фактам, што на этапе развіцця лінгвістыкі тэксту ў сферы даследавання дадзенай навукі з’яўляюцаца новыя аспекты вывучэння, павялічваецца колькасць разнастайных ідэй, якія ўзнікаюць у выніку ўзаемадзеяння лінгвістыкі і іншыхнавук, такіх як псіхалогія, сацыялогія, семіотыка і інш. Тэкстаўтварэнне прадстаўляе сабой тэкст і наогул любыя знакавыя адукацыі, якія валодаюць статусам семіятычнага адзінства. У тэкстаўтварэнні даследуюцца спосабы арыентацыі на камуніката, прыёмы арганізацыі яго ўвагі пры ўспрыманні тэксту, формы забеспячэння чытача пазасюжэтнай інфармацыяй, праблемы структурнага і кампазіцыйнага афармлення зместу тэксту і т. д. Псіхолага-педагагічныя асаблівасці развіцця вучняў малодшага школьнага ўзросту: новы від дзейнасці – вучэбная дзейнасць, змяняецца ўспрыманне свайго месца ў сістэме адносінаў,  інтарэсы, каштоўнасці дзіцяці, увесь яго лад жыцця, завяршаецца пераход ад наглядна-вобразнага да славесна-лагічнага мыслення, выразна бачны сацыяльны сэнс вучэння (стаўленне маленькіх школьнікаў да адзнак), матывацыя дасягнення становіцца дамінуючай і інш.

Эмпірычнае даследаванне ўзроўню тэкстаўтварэння ў вучняў пачатковых класаў праходзіла на базе дзяржаўнай установы адукацыі «Сярэдняя школа №85 горада Мінска». У даследаванні прымалі ўдзел вучні 3 «А» і «Б» класаў ва ўзросце 9-10 гадоў. Агульная колькасць – 30 вучняў. Зместам даследавання тэкставай кампетэнцыі навучэнцаў з'яўляліся мадыфікаваная методыка даследавання дыскурсіўнага мыслення К. Ф. Сядова  і методыка фарміравання і маніторынгу агульных уменняў камунікацыі А. В. Запятой. Па выніках правядзення даследавання ў дзяцей 3-х класаў пераважае сярэдні і нізкі ўзровень сфарміраванасці тэкставых уменняў.

На фарміруючым этапе эксперыменту праводзілася серыя урокаў па тэме «Тэкст. Тэма тэксту», «Важнае ўменне – разумець тэкст», «Тэма тэксту з двума мікратэмамі», «Тэма тэксту і сродкі яе развіцця». Падабраны комплекс практыкаванняў накіраваны на змястоўнасць, лагічнасць, дакладнасць, выразнасць, правільнасць. Агульны ўзровень сфарміраванасці тэкставых уменняў змяніўся, павялічыўся высокі і сярэдні ўзроўні, знізіўся нізкі ўзровень. Выкарыстанне працы з тэкстам на ўроках беларускай мовы спрыяе развіццю мыслення дзяцей, фарміравання правільнасці, вобразнасці і выразнасці іх мовы.