История Беларуси

Адамашненне ці інакш даместыкацыя (лац.: Domesticus — жылы дом) — гэта працэс змянення дзікіх жывёл ці раслін, пры якім на працягу шматлікіх пакаленняў яны ўтрымоўваюцца чалавекам генетычна ізаляванымі ад іх дзікай формы і падвяргаюцца штучнаму адбору.

Кліматычныя зрухі справакавалі змены ў жыцці людзей. Каля 11,5 тыс. гадоў таму на Зямлі пачалося рэзкае пацяпленне і ледавік, які займаў велізарную тэрыторыю на поўначы Еўразіі, пачаў хутка адступаць. Услед за ім сталі сыходзіць на поўнач шматлікія статкі буйны́х жывёл, якія з'яўляліся асноўнай ежай у перыяд абледзянення. Частка чалавечых калектываў рушыла за імі, засяляючы новыя землі, у тым ліку і тэрыторыю сучаснай Беларусі, якая вызвалілася з-пад лёду. Чалавецтва асвойвала новыя тэрыторыі ў пошуках найбольш зручных раёнаў для рассялення.

Аднак многія абшчыны не пакінулі сваіх месцаў жыхарства. І цяпер яны вымушаны былі шукаць новыя крыніцы харчавання ў межах сваіх рэгіёнаў. Вынікам стаў пераход да новага тыпу вядзення гаспадаркі.

У спрыяльным клімаце «ўрадлівага паўмесяца» Блізкага Усходу і Месапатаміі (утварае дугу ад Егіпта да Міжрэчча і гор Ірана цераз Палесціну і Сірыю) удалося арганізаваць вытворчую гаспадарку. Вырошчванне розных культур было больш працаёмкай справай, чым збіральніцтва, аднак земляробства стабільна забяспечвала ўраджай. Калі, вядома, не адбываліся прыродныя катаклізмы, напрыклад, засухі або праліўныя дажджы. Жывёлагадоўля гарантавала запасы мяса.

На рубяжы III – II тысячагоддзяў да н. э. з Балкан і Прычарнаморскіх стэпаў пачынаецца масавая міграцыя індаеўрапейскіх плямёнаў у Заходнюю, Цэнтральную і Усходнюю Еўропу (так званае першае Вялікае перасяленне народаў). На гэтых землях пражывала аўтахтоннае насельніцтва, якое асіміліравалася ці выцяснілася ў перыферыйныя раёны. У выніку складаных і шматвяковых міжэтнічных стасункаў адбыўся далейшы падзел індаеўрапейцаў на моўныя групы. Тэрыторыю Заходняй Еўропы занялі плямёны германскай моўнай супольнасці; на поўначы адбылося нараджэнне кельтскіх плямён; паміж Віслай, Одэрам і Эльбай закладваецца ядро славянскіх народаў (праславяне). Тэрыторыя Беларусі, паміж Заходняй Дзвіной, Днепром і Прыпяццю, стала прарадзімай для балтаў. Балты – першыя індаеўрапейцы на тэрыторыі нашай краіны. У далейшым яны будуць выціснуты на поўнач, на ўзбярэжжа Балтыйскага мора, славянамі. Сучасныя нашчадкі балтаў – літоўскі і латышскі этнасы.

Узмацненне маёмаснай і сацыяльнай няроўнасці падштурхоўвае варварскія плямёны да захопу новых зямель. Адбыўся таксама ціск ідучых з Усхода сцяпных качэўнікаў. Аднак найбольш агульнай прычынай, якая выклікала адначасовае перамяшчэнне вялікай рознапляменнай масы людзей, па ўсёй відавочнасці, была рэзкая змена клімату. Пахаладанне пачынаецца прыблізна з ІІ стагоддзя і дасягае максімуму да V стагоддзя.

Узнікненне навукі на Старажытным Усходзе было звязана з неабходнасцю вырашэння практычных задач. Зыходзячы з гэтага найбольшае развіццё атрымалі медыцына, матэматыка, геаметрыя, астраномія. Навуковымі дасягненнямі вядомы быў Егіпет. Егіпецкія медыкі лічыліся лепшымі ва ўсім Міжземнамор’і, да нас дайшло нямала спе¬цыяльных трактатаў па лекаванні. Герадот пісаў: «Медыцына ў іх падзелена, кожны лекар займаецца асаблівым родам хвароб: адны — лекары вачэй, іншыя — лекары для галавы, трэція — для зубоў, і яшчэ іншыя — для нябачных хвароб». Археолагі выявілі некалькі соцень старажытнаегіпецкіх медыцынскіх інструментаў. Медыкі доб¬ра ведалі будову чалавечага цела дзякуючы абраду баль¬за¬ма¬ван¬ня.

Сведчаннем практычных уменняў старажытнаегіпецкіх інжынераў з’яўляюцца каласальныя піраміды і велічныя храмы, што захаваліся да нашага часу. Цудоўна была спраектавана сістэма ірыгацыі. Старажытнаегіпецкія астраномы штогод дакладна вылічвалі па руху планет пачатак сезона разліву Ніла.

Астраномы Месапатаміі заклалі асновы календара, якім мы карыстаемся і цяпер. Яны падзялілі год на 12 месяцаў па 30 дзён, у Месапатаміі таксама з’явіўся тыдзень з 7 дзён, кожны з якіх прысвячаўся асабліваму звязанаму з планетамі бажаству. Мы карыстаемся назвамі сузор’яў, многія з якіх былі прыдуманы вавілонскімі астраномамі. Дагэтуль мы выкарыстоўваем шасцідзесяцярычны падлік шумераў: 360 градусаў у акружнасці, 60 хвілін у гадзіне і 60 секунд у хвіліне.

Спецыфічнае міфілагічнае мысленне грэкаў — гераічнае — давала ім імпульс і смеласць да спасціжэння свету. Пачатак антычнай навукі адносіцца да VI ст. да н.э., калі ў даўнегрэчаскім горадзе Мілет (на ўсходнім узбярэжжы Эгейскага мора) мясцовыя мысляры паспрабавалі знайсці адказ на пытанне аб тым, як і з чаго створаны свет, чым ён трымаецца і рухаецца. У VII—VI стст. да н.э. жылі выдатныя сем грэчаскіх мудрацоў: Фалес з Мілету, Салон з Афін, Біянта з Прыены, Хілон са Спарты, Клеабул з Родаса, Перыяндр з Карынфа, Пітак з Міцілены. Апроч пошукаў вытокаў быцця і універсальных асноў для яго разумнай арганізацыі, гэтам мудрацам належаць максімы-выказванні (запісаныя на стэлах важнейшага ў Даўней Грэцыі храма Апалона ў Дэльфах): «спазнай (найперш) самога сябе» (Хілон); «нічога празмернага» (Салон); «лепей за ўсё — ведаць меру» (Клеабул); «беражы меру» (Фалес); «цяга да нажывы — не спаталаяемая» (Пітак) і інш. Уласна ж пачатак антычнай навуковай думкі можна адносіць да VI ст. да н.э. Тады ў г. Мілет (на ўсходнім беразе Эгейскага мора) і ў прылеглых месцах жылі і працавалі выбітныя даследчыкі: Фалес (пачынальнік Мілецкай навуковай школы), Анаксімандр, Анаксімен, Піфагор, Гіпадам, Геракліт з Эфесу. Фалес з Мілета (сяр. VII — сяр. VI ст. да н.э.) — магчыма фінікіец па паходжанні; філосаф, матэматык, астраном; заснавальнік 1-й вядомай у свеце навуковай школы ў Мілеце, першы з 7 вялікіх грэчаскіх мудрацоў, заснавальнік філософіі і навукі у Даўняй Грэцыі. Аб ім вядома, што ён першым у Грэцыі пачаў праводзіць астранамічныя назіранні і прадказаў сонечнае зацьменне 28 мая 585 г. да н.э. Ён жа першым пачаў строгі паслядоўны доказ матэматычных заканамернасцей — тэарэм. Фалес вядомы як пачынальнік доказнай геаметрыі. Вядомыя яго тэарэмы: 1) калі A, B і C ёсць кропкамі на акружнасці і адрэзак AC — дыяметр акружнасці, то тады вугал ABC — прамы; 2) паралельныя прамыя, што перасякаюць дзве прамыя а і b, адсякаюць на іх прапарцыянальныя адрэзкі. Фалес разлічыў год у 365 дзён, адкрыў рух зорак адносна Сонца. Ён выказаў думку, што ўсе целы ў свеце маюць душу, якая задае рух і рухомасць (=жыццё). 

У 395 г. у выніку падзелу Рымскай імперыі ўзнікла Візантыя. Пасля 476 г. Візантыя нейкі час зберагала антычную спадчыну, а дакладней — сінтэз культуры позняй антычнай культуры і хрысціянства. Хаця самі жыхары гэтай дзяржавы называлі сябе рамеямі (рымлянамі), аднак тут дамінавалі грэчаская мова і эліназаваная культура. Напачатку поруч з грэчаскай пашыранай мовай культуры была латынь, аднак з сярэдзіны VII ст. мовай Візантыі стала грэчаская. Як і Заходняя Рымская імперыя, Візантыя падвяргалася нашэсцю варвараў. Да прыкладу, у VI—VIІI стст. на Балканы ўварваліся і рассяляліся славяне. Тым не меней, напачатку ў Візантыі ацалелі ачагі антычнай гарадской культуры: буйнейшам горадам быў Канстанцінопаль, а таксама Афіны, да арабскага заваявання ў сярэдзіне VII ст. — Антыёхія і Эфес у Малой Азіі, Александрыя ў Егіпце. Тут зберагаліся: гарадское самакіраванне, шырокія гандлёвыя сувязі, масавая вытворчасць рамесных вырабаў, асяродкі адукацыі, ведаў і культуры. Так, у Канстанцінопале і др. візантыйскіх гарадах па- ранейшаму было шмат адукаваных людзей сярод розных пластоў грамадства. Тут зберагалася цяга да літаратуры і навуковых трактатаў Антычнасці, але ўсё большы ўплыў на грамадства рабіла хрысціянства. І стаўленне да навукі і ведаў Антычнасці з боку хрысціянскіх аўтарытэтаў у Візантыі станавілася ўсё больш ваяўнічымі. Так, у 415 г. у Александрыі група хрысціян-фанатыкаў расправілася з Гіпатыяй, філосафам і матэматыкам. 

Адраджэнне, або Рэнесанс (фр.: Renaissance, італ.:Rinascimento; ад «re/ri» — «зноў» або «зноўку» і «nasci» — «народжаны») — эпоха ў гісторыі культурыЕўропы, якая прыйшла на змену культуры сярэдніх стагоддзяў і папярэднічала культуры Новага часу. Прыкладныя храналагічныя рамкі эпохі: пачатак XIV — апошняя чвэрць XVI стагоддзя і ў некаторых выпадках — першыя дзесяцігоддзі XVII стагоддзя (напрыклад, у Англііі, асабліва, у Іспаніі).

Адметныя рысы культуры эпохі Адраджэння — яе свецкі характар, антыфеадальная і антыклерыкальная накіраванасць, адмаўленне дагматызму і схаластыкі, а таксама антрапацэнтрызм, узрастанне асобаснага пачатку, індывідуалізму, пашырэнне вальнадумства, свабодалюбівых і патрыятычных настрояў. З'яўляецца цікавасць да здабыткаў і каштоўнасцейантычнай культуры, адбываецца як бы яе «адраджэнне» — так і з'явіўся тэрмін.

Галілеа Галілей (італ.: Galileo Galilei;15 лютага 1564, Піза — 8 студзеня 1642, Арчэтры у Фларэнцыі) — італьянскіфілосаф, фізік, астраном i крэацыяніст, які аказаў значны ўплыў на навуку свайго часу. Ён першым выкарыстаў тэлескопдля назірання нябесных цел і зрабіў шэраг выдатных астранамічных адкрыццяў. Галілей — заснавальнік эксперыментальнай фізікі. Сваімі эксперыментамі ён пераканаўча абверг абстрактную метафізіку Арыстоцеля і заклаў падмурак класічнай механікі.

Пры жыцці быў вядомы як актыўны прыхільнік геліяцэнтрычнай сістэмысвету, што прывяло Галілея да сур'ёзнага канфлікту з каталіцкай царквой.

Гады знаходжання ў Падуі — найболей плённы перыяд навуковай дзейнасці Галілея. Неўзабаве ён стаў самым знакамітым прафесарам у Падуі. Студэнты натоўпамі імкнуліся на яго лекцыі, венецыянскі ўрад бесперастанку даручаў Галілею распрацоўку рознага роду тэхнічных прылад, з ім актыўна перапісваюцца малады Кеплер і іншыя навуковыя аўтарытэты таго часу.

Першая спроба прымяніць паравы рухавік для руху падводы таксама была праведзена ў ваенных мэтах. У 1769 г. французскі ваенны інжынер Кюньё збудаваў паравую калёсы (мал. 4-19) для перавозкі артылерыйскіх гармат. У сваёй павозцы Кюньё правільна меў намер вырашыць задачу бесперапыннай перадачы механічнай працы вядучаму колу шляхам двух па чарзе працуюць цыліндраў, паўтарыўшы метад падсумоўвання работ, прапанаваны Паўзуновым ў 1763 г.але Кюньё не меў магчымасці пабудаваць Лёгкі невялікі па памерах і высокапрадукцыйны паравой кацёл. Выпрабаванні калёсы Кюньё паказалі яе непрыдатнасць, і далейшыя досведы былі спыненыя.

Вынікі прамысловага перавароту, паспяховая праца ўсё большай колькасці паравых машын на стацыянарных устаноўках, узрослы аб'ём грузаперавозак распачалі новую цікавасць да паравога транспарту, заснаваны цяпер на патрэбах грамадства. Аднак рашэнне праблемы паравога транспарту не магло быць ажыццёўлена простай устаноўкай стацыянарнай паравой машыны на колы або ў корпус судна. Умовы працы на транспарце прад'явілі да паравой машыны шэраг сур'ёзных патрабаванняў. Перш за ўсё транспартная паравая машына павінна была мець невялікі вага на адзінку развіваецца магутнасці. 

Выбуховае рэчыва — хімічнае злучэньне ці іхная сумесь, здольная ў выніку пэўных зьнешніх узьдзеяньняў ці нутраных працэсаўразрывацца з выбухам, выдзяляючы цеплыню і ўтвараючы моцна нацепленыя газы. Комплекс працэсаў, які адбываецца ў такім рэчыве, называецца дэтанацыяй. Традыцыйна да выбуховых рэчываў таксама адносяць злучэньні і сумесі, якія не дэтануюць, а гараць з вызначанай хуткасьцю , як то кідальныя порахі, піратэхнічныя саставы.

Існуе шэраг рэчываў, таксама здольных да выбуху, як то ядзерныя і тэрмаядзерныя матэрыялы,антырэчывы. Таксама існуюць мэтады ўзьдзеяньня на розныя рэчывы, якія прыводзяць да выбуху, як то ўзьдзеньне лазэрам абоэлектрычнай дугой. Звычайна такія рэчывы не называюць «выбуховымі». Выбуховыя рэчывы выкарыстоўваюцца ў зброі, будаўніцтве, горнай справе.

Нітрагліцэрын (гліцэрынтрынітрат,трынітрагліцэрын, трынітрын, НГЦ) —эстэр гліцэрына і азотнай кіслаты. Звыклая назва «нітрагіцэрын» з пункту гледжання сучаснай наменклатуры з'яўляецца крыху некарэктнай, бо нітрагіцэрын з'яўляецца нітраэфірам, а не «класічным» нітразлучэннем. Шырока вядомы дзякуючы сваім выбуховым (і ў некаторай ступені лекавым) уласцівасцям. Хімічная формула CHONO2(CH2ONO2)2.

Выбуховае рэчыва — хімічнае злучэньне ці іхная сумесь, здольная ў выніку пэўных зьнешніх узьдзеяньняў ці нутраных працэсаўразрывацца з выбухам, выдзяляючы цеплыню і ўтвараючы моцна нацепленыя газы. Комплекс працэсаў, які адбываецца ў такім рэчыве, называецца дэтанацыяй. Традыцыйна да выбуховых рэчываў таксама адносяць злучэньні і сумесі, якія не дэтануюць, а гараць з вызначанай хуткасьцю , як то кідальныя порахі, піратэхнічныя саставы.

Існуе шэраг рэчываў, таксама здольных да выбуху, як то ядзерныя і тэрмаядзерныя матэрыялы,антырэчывы. Таксама існуюць мэтады ўзьдзеяньня на розныя рэчывы, якія прыводзяць да выбуху, як то ўзьдзеньне лазэрам абоэлектрычнай дугой. Звычайна такія рэчывы не называюць «выбуховымі». Выбуховыя рэчывы выкарыстоўваюцца ў зброі, будаўніцтве, горнай справе.

Нітрагліцэрын (гліцэрынтрынітрат,трынітрагліцэрын, трынітрын, НГЦ) —эстэр гліцэрына і азотнай кіслаты. Звыклая назва «нітрагіцэрын» з пункту гледжання сучаснай наменклатуры з'яўляецца крыху некарэктнай, бо нітрагіцэрын з'яўляецца нітраэфірам, а не «класічным» нітразлучэннем. Шырока вядомы дзякуючы сваім выбуховым (і ў некаторай ступені лекавым) уласцівасцям. Хімічная формула CHONO2(CH2ONO2)2.

Упершыню сінтэзаваны італьянскім хімікам Асканіё Сабрэра ў 1847 годзе, першапачаткова быў названы «пірагліцэрын» (італ.: pyroglycerina). Згодна з наменклатуры IUPAC называецца 1,2,3-трынітраксіпрапан.

Бясколерная масляністая вадкасць.Тэмпература кіпення 125 °С (пры ціску 2 мм рт.сл.). Шчыльнасць 1,5951 г/см³. Добра раствараецца ў ацэтоне, дыэтылавым эфіры, метаноле, воцатнай кіслаце,бензоле, нітрабензоле і вадкіх нітраэфірах. Дрэнна раствараецца ў вадзе, гліцэрыне,бензіне. Па хімічным уласцівасцям з'яўляецца тыповым прадстаўніком арганічных нітратаў.

Падобна да адкрыцця законаў  нябеснай механікі І.Ньютанам  раней, агромністы і вызначальны ўплыў на навуку ў ХІХ і ХХ стст. зрабіла  раскрыццё англійскім прыродазнаўцам Ч.Дарвінам законаў эвалюцыянізму. 

Чарльз Дарвін  (Charles  Robert  Darwin, 1809—1882) нарадзіўся ў сям’і доктара і навучаўся медыцыне ў Эдынбургскім універсітэце. У 1831—1836 гг. Дарвін удзельнічаў у брытанскім кругасветным падарожжы, падчас якога займаўся вывучэннем заалогіі, батанікі і геалогіі. Па выніках падарожжа ён напісаў некалькі кніг па заалогіі, дзе прадставіў сваі  назіранні аб эвалюцыйным развіцці  жывых істот. Затым  у 1839 г  Чарльз Дарвін выдаў галошную сваю 

працу «Паходжанне відаў шляхам натуральнага адбору». Тут ён прадставіў канцэпцыю натуральнага адбору: істоты, што маюць больш спрыяльны набор прыкмет,  —  лепш прыстасаваныя да прыродных умоў, а таму выжываюць і могуць больш паспяхова перадаваць свае прыкметы нашчадкам. Адпаведна паступова назіраецца эвалюцыя арганізмаў ад адных відаў да новых відаў, класаў і  нават  тыпаў жывых істот. Кніга Дарвіна хутка набыла вялікую вядомасць у свеце:  ужо  1-е выданне было  раскуплена за 1 дзень, а ў 1860 г. з’явіліся пераклады з англійскай мовы. Трэба сказаць, што Ч.Дарвін падмацаваў тэзы  кніга  1859 г. у пазнейшых працах, што былі прысвечаны эвалюцыйным зменам у жывёл і раслін.