История Беларуси

Перыяд з ІV па VII стст. увайшоў у гісторыю Еўропы як эпоха Вялікага перасялення народаў, названая так таму, што на гэтыя чатыры стагоддзі прыходзіцца пік міграцыйных працэсаў, якія ахапілі практычна ўвесь кантынент і радыкальна змянілі яго этнічнае, культурнае і палітычнае аблічча. Адбылася складаная міграцыя еўрапейскіх народаў - германцаў і славян. Адначасова Еўропа апынулася пад ціскам стэпавых народаў, самымі вядомымі з якіх былі гуны. Гэта была эпоха гібелі антычнай цывілізацыі і зараджэння феадалізму.

Шукаць новыя жыццёвыя прасторы варвараў прымушалі рэзкія змены клімату і рост насельніцтва, дэмаграфічныя "выбухі", якія нярэдка здараліся ў першабытных народаў, калі ім шанцавала на спрыяльныя жыццёвыя ўмовы. Пры нізкай прадуктыўнасці працы колькасць насельніцтва перавышала магчымасці дадзенай тэрыторыі пракарміць усіх і тады "лішнія" былі вымушаныя вандраваць. Так, напэўна, здарылася ў IV-III тыс. да н. э. з фіна-угорцамі, якія з Сібіры павандравалі на Захад і апанавалі Усходнюю Еўропу, і з індаеўрапейцамі, якія некалькімі агромністымі хвалямі ўвайшлі ў Еўропу. Праўдападобна, што мігранты сярэдзіны першага І тыс. н. э. таксама сутыкнуліся з абмежаванасцю прыродных рэсурсаў лясной і часткова лесастэпавай зоны Еўрапейскага кантынента. Былі і знешнепалітычныя чыннікі: ціск адных варварскіх плямёнаў на іншыя, а таксама аслабленне Рымскай імперыі, якая вабіла знаць сваімі багаццямі, раскошай. 

На поўдзень ад Полацкага княства знаходзілася Тураўская зямля, якая ўтварылася на аснове племяннога княжання дрыгавічоў. Першае ўпамінанне пра Тураў адносіцца да 980 г., калі там княжыў Тур. Гісторыкі сумняваюцца ў дакладнасці гэтага сведчання і разглядаюць яго як легенду або як больш познюю прыпіску, якая “растлумачвала” паходжанне назвы горада.

Яраслаў распачаў вайну супраць Святаполка. Спачатку яму шанцавала і ён перамог праціўніка. Але Святаполк звярнуўся за дапамогай да свайго цесця караля польскага Баляслава Харобрага і з яго войскам нанёс сакрушальны ўдар па Яраславу, сілы якога былі ўшчэнт разбіты ў 1018 г. на р. Заходні Буг. Тым самым, Святаполк вярнуў сабе кіеўскі сталец. Яраслаў збег у Ноўгарад, дзе жыхары горада сабралі яму грошы для найму новага варажскага войска. З ім Яраслаў у чарговы раз рушыў на Кіеў. Рашаючая бітва паміж князямі адбылася ў 1019 г. на рацэ Альта. Перамогу атрымаў Яраслаў. Паранены Святаполк уцёк, але па дарозе у Польшчу памёр. У выніку гэтага на кіеўскі трон ізноў узыйшоў Яраслаў Мудры, а Тураўскае княства было ўключана ў склад агульнай Кіеўскай дзяржавы.

Прыход славян на беларускія землі супаў з пачаткам хуткага разлажэння рода-племянных адносін і фарміравання феадальнага ладу. Прычынамі таму былі ўсё больш імклівы падзел працы, хуткае развіццё эканамічных стасункаў, а таксама войны, якія ўзвысілі магчымасці правадыроў племені - князёў і вузкага кола набліжаных да іх ваяроў - баяр і дружыннікаў. Сваяцкая абшчына паступова саступіла месца суседскай (мір, грамада і г. д.). Мясцовая знаць імкнулася захапіць абшчынныя ці пакуль незанятыя землі ў прыватную ўласнасць. Прыватныя землі насілі назву вотчынаў. У Х ст. ўзгадваюцца княскія вотчыны, у ХІ - ХІІ стст. - баярскія і манастырскія. Працавалі на гэтых землях рабы (халопы) ці залежныя ад гаспадара сяляне - закупы, радовічы і ўдачы. Закупы сяліліся на землях феадала і атрымоўвалі ад яго своеасаблівы крэдыт - купу. Звычайна яна магла складацца з розных прыладаў працы, хатняй жывёлы і г. д. Радовічы заключалі з маёмаснікам зямлі спецыяльны дагавор - рад. Пакуль закуп не выплочваў купу, а радовіч не адпрацоўваў рад, ён залежыў ад феадала. Удачы часова працавалі на гаспадара.

У рэлігійным жыцці беларускіх зямель разглядаемага перыяду вызначальным працэсам стала прыняцце хрысціянства ў якасці пануючай рэлігіі. Першыя звесткі пра з’яўленне хрысціянства на землях сучаснай Беларусі ўзыходзяць да 9 ст. Скандынаўскія сагі сведчаць аб тым, што ў гэты час у Полацку існавала драўляная царква, а асноўнымі носьбітамі хрысціянства былі хрышчоныя ў Візантыі варажскія дружыннікі.

Каля 988 г. кіеўскі князь Уладзімір разам са сваёй дружынай прымае хрысціянства. Пасля гэтага афіцыйна пачынаецца масавы перавод у хрысціянскую веру насельніцтва на ўсіх землях, падпарадкаваных Кіеўскай дзяржаве, да якіх у той час належалі Полацкае і Тураўскае княствы. Прыняцце хрысціянства дазваляла палітычнай эліце вырашаць праблемы ўлады і прэстыжу, як у межах сваіх княстваў (умацаванне ўлады шляхам устанаўлення адзінай рэлігіі), так і на міжнародным узроўні, дазваляла дамаўляцца на роўных з хрысціянскай Еуропай.

Першым заканадаўчым актам, які абмяжоўваў свабоду сялян у Вялікім княстве Літоўскім, стаў прывілей Казіміра Ягелончыка 1447 г. У ім вялікі князь браў на сябе абавязацельствы не прымаць у сваё валоданне сялян памешчыцкіх гаспадарак і,  абавязваў князёў, паноў і шляхту прытрымлівацца гэтага правіла ў адносінах да вялікакняжацкіх сялян. Наступным этапам у афармленні прыгоннага права ў Вялікім княстве Літоўскім быў Судзебнік Казіміра Ягелончыка 1468 г. У гэтым дакуменце ў якасці юрыдычнага абгрунтавання прымацавання сялян да зямлі выстаўляўся прынцып земскай даўнасці. Вялікі князь і іншыя феадалы сталі прытрымлівацца правіла, што сяляне, якія пражылі на іх землях на працягу аднаго ці болын пакаленняў, становяцца старажыламі і не могуць пакідаць свайго надзела, г. зн. становяцца непахожымі. Калі селянін атрымліваў надзел і заседжваўся на ім больш за дзесяць гадоў, а напярэдадні гэтага не заключыў з феадалам дагавор, то пасля дзесяцігадовага тэрміну ён ужо не мог пайсці ад яго і таксама станавіўся "непахожым".

Аб'яднанне ўсходніх славян на тэрыторыі Беларусі склаліся ў той перыяд, калі славяне рассяляліся ў Верхнім Падняпроўі і ў суседніх абласцях. У выніку інтэнсіўнага засваення славянамі тэрыторыі Беларусі, дзе раньшежили балты, у 8-9 стст. сфарміраваліся этнічна блізкія паміж сабой супольнасці ўсходнеславянскага насельніцтва: крывічы, дрыгавічы і радзімічы. На іх аснове ўтварыўся старобелоруский этнас. Прыхільнікі крывіцка-дрыгавіцка-радзіміцкай канцэпцыі сцвярджалі, што продкамі беларусаў з'яўляюцца племянныя аб'яднанні ўсходніх славян - крывічы-палачане, што рассяліліся па цячэнні Зап. Дзвіны, дрыгавічы, якія жылі на тэр. Прыпяцкага Палесся паміж Прыпяццю і Дзвіной, і радзімічы, што пасяліліся ў басейне ракі Сож.

Геаграфічным фактарам з'яўляецца: белы колер абазначаў ўсходні бок святла, дзе знаходзіцца Беларусь.

Іншыя - з асаблівасцямі насельніцтва Беларусі, якое насіла белыя палатняныя адзення, мела светлыя валасы, белы колер скуры.

Трэція - з рэлігійным становішчам: белая - значыць праваслаўная, «чыстая» у адрозненне ад паганства.

У выніку Востраўскага пагаднення пачынаецца праўленне ў ВКЛ Вітаўта (1392–1430). Афіцыйна тытул вялікага князя ён атрымаў у 1401 г. пры захаванні ўмоўнай васальнай залежнасці ад польскага караля.

Ва ўнутранай палітыцы Вітаўтам праводзілася цэнтралізацыя дзяржавы: была ліквідавана большасць удзельных княстваў (у тым ліку Полацкае), а на іх месцы ўтвараліся ваяводствы і намесніцтвы на чале з прызначанымі вялікім князем ваяводамі і намеснікамі. 

Знешняя палітыка ВКЛ падчас праўлення Вітаўта ўключала наступныя накірункі:

1) Барацьба з крыжакамі: Напрыканцы 14 ст. націск крыжакоў Тэўтонскага ордэна на ВКЛ узмацняўся. Паводле пагадненняў 1398 і 1404 гг. ВКЛ прызнавала ўладу Ордэна ў Жамойці. У 1409-1411гг. адбываецца “Вялікая вайна” паміж ВКЛ і Польшчай, з аднаго боку, і Ордэнам, з другога. Яе кульмінацыяй стала Грунвальдская бітва 15 ліпеня 1410 г. (буйнейшая па колькасці ўдзельнікаў бітва Сярэднявечча), падчас якой ордэнскае войска было ўшчэнт разгромлена (загінула каля 18 тыс. крыжакоў і ўсё кіраўніцтва Ордэна). Пасля гэтага на працягу двух месяцаў праводзілася аблога сталіцы ордэна – Мальбарка, але Вітаўт, які апасаўся празмернага ўзмацнення Польшчы, адвеў войскі. Паводле Торуньскага міру 1411 г. тэрыторыя Жамойці і Занёманскай Літвы адыходзіла да ВКЛ, што канчаткова замацаваў Мельнскі мір 1422 г. У выніку вайны Тэўтонскі ордэн спыніў агрэсію на ўсход і пераўтварыўся ў другарадную дзяржаву ў рэгіёне.

Вайна была выкліканая абвастрэннем супярэчнасцяў паміж найбуйнейшымі еўрапейскімі дзяржавамі. На гэтым кантыненце склаліся два супрацьлеглых блока: Траісты саюз (Германія, Аўстра-Венгрыя і Італія) і Траісты згода - Антанта (Англія, Расія і Францыя), якія сапернічалі за пашырэнне сфер уплыву, калоніі, крыніцы сыравіны і рынкі збыту тавараў. Непасрэдным ініцыятарам ваенных дзеянняў выступіў Траісты саюз. Вайна пачалася 19июля (1 жніўня) 1914 г., ва яе было ўцягнута 38 краін з насельніцтвам 1,5 млрд. Чалавек. Першыя дні вайны для Расеі прайшлі без асаблівых узрушэнняў, так як Германія свой галоўны ўдар нанесла па Бельгіі і Францыі. Рускія арміі пачалі ўварванне ва Ўсходнюю Прусію, правялі паспяховую аперацыю па авалоданні Галіцыі, якая з'яўлялася складовай часткай Аўстра-Венгрыі. Восточнопрусская аперацыя для Расіі скончылася катастрофай, у Галіцыі таксама не ўдалося дасягнуць пастаўленых мэтаў. Гэтыя няўдачы тлумачацца слабой падрыхтаванага Расіі да вайны: недахопам тэхнікі, ўзбраення, боепрыпасаў, амуніцыі, некампетэнтнасцю вышэйшага каманднага складу. Германія змяніла свае стратэгічныя планы і вырашыла ў 1915г. нанесці вырашальны ўдар па Расіі, што ёй у нейкай ступені ўдалося ажыццявіць. Да жніўня 1915г. нямецкія войскі ўшчыльную падышлі да тэрыторыі Беларусі і пачалі яе акупацыю. 

У ноч з 24-га на 25-е сакавіка 1918 года, у Менску, пасля доўгіх абгавораў і спрэчак, Рада Беларускай Народнай Рэспублікі абвесціла незалежнасць Беларусі ад Расеі і выдала з гэтага поваду «Трэцюю Устаўную Грамату» да жыхарства Беларусі. Уначы з 1 на 2 студзеня 1919 г. так званы Часовы рабоча-сялянскі ўрад, які ўзначаліў Зміцер Жылуновіч, прыняў Маніфест аб абвяшчэнні Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі (БССР). У ім паўтаралася ідэя беларускай дзяржаўнасці, якая ўжо была абвешчаная Другой устаўной граматай БНР. Маніфест, як і Грамата, дэклараваў сацыяльныя правы працоўных, але адкідаў дэмакратычныя свабоды, бо яны супярэчылі партыйнай дыктатуры бальшавікоў. I гэта адзінае новае, што прапаноўвалі стаўленнікі Масквы жыхарам Беларусі ў параўнанні з урадам БНР. Тым не менш, дзеячы БНР характарызаваліся як ворагі народа. Маніфест аб утварэнні БССР быў абвешчаны на рускай мове. Месца яго выдання было пазначанае як Мінск, хоць усё адбывалася ў Смаленску. На такія “дробязі” бальшавікі не звярталі ўвагі. У той момант ім тэрмінова была патрэбная марыянетачная беларуская дзяржава. 5 студзеня кіраўнікі БССР пераехалі ў Мінск. 

Утварэнне СССР з’явілася вынікам палітычнай, ваеннай, эканамічнай і культурнай інтэграцыі савецкіх рэспублік. Яны ўзніклі на тэрыторыі Расійскай імперыі пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 г. — гэта РСФСР (кастрычнік 1917 г.), Украінская ССР (снежань 1917 г.), Беларуская ССР (1 студзеня 1919 г.), Азербайджанская ССР (красавік 1920 г.), Армянская ССР (лістапад 1920 г.) і Грузінская ССР (люты 1921 г.). Тры апошнія ў сакавіку 1922 г. увайшлі ў Закаўказскую Федэрацыю (ЗСФСР).

На Беларусі ідэя стварэння СССР была падтрымана на партыйных канферэнцыях, павятовых і валасных з’ездах Саветаў. IV Усебеларускі з’езд Саветаў (1—18 снежня 1922 г.) аднагалосна выказаўся за своечасовасць аб’яднання. Для ўдзелу ў Х Усерасійскім з’езде Саветаў, дзе меркавалася разгледзець пытанне ўтварэння СССР, Усебеларускі з’езд абраў прадстаўнічую дэлегацыю з 33 чалавек на чале з А. Чарвяковым. Аналагічныя рашэнні прынялі з’езды Саветаў УССР і ЗСФСР. 30 снежня 1922 г. І з’езд Саветаў СССР зацвердзіў Дэкларацыю аб утварэнні СССР, у якой былі сфармуляваны асноўныя прынцыпы аб’яднання рэспублік: раўнапраўе і дабраахвотнасць уваходжання іх у СССР, права свабоднага выхаду з Саюзу і доступ у яго новым савецкім сацыялістычным рэспублікам.

Па ўмовах Рыжскага міра да Польшчы адыйшла тэрыторя ў 112 000 квадратных кіламетраў з насельніцтвам 3,5 міліёна чалавек. Гэта тэрыторыя была падзелена польскім урадам на 4 ваяводствы: Палескае, Навагрудскае, Віленскае і Беластокскае. Польскі ўрад разглядаў Заходнюю Беларусь як крыніцу сыравіны, таннай рабочай сілы і рынак збыту прадукцыі польскай прамыловасці

Нягледзячы на рэформы эканамічнае становішча ў Заходняй Беларусі заставалася цяжкім. Іменна яно вымушала беларусаў эміграваць. Толькі з 1925 па 1938 г. у ЗША і канаду эмігравалі больш за 78 тыс. чалавек.

У гады сусветнага эканамічнага крызісу 1929 – 1933 рэвалюцыйны рух у заходняй Беларусі набыў вялікі размах у 1931 назіраўся ўздым сялянскага руху які набыў у 1933 г . у Кобрынскім павеце ўзброены характар. На падаўленне сялянскага паўстання былі кінуты паліцыя і войскі. Усяго за ггэтыя гады у Заходняй Беларусі 460 сялянскіх выступленняў. З 1935 па 1939 гг. працягвалася выступленне нарачанскіх рыбакоў у якім удзельнічала 5000 чалавек.

Пасля Другой сусветнай вайны змянілася палітычнае становішча Беларусі. Яна была адноўлена ў рамках адзінай дзяржавы і пачала выходзіць на міжнародную арэну праз дзейнасць у ААН.

Уключэнне БССР у склад краін-заснавальніц ААН было абумоўлена прызнаннем вялікага ўкладу яе ў разгром фашызму, а таксама каласальных людскіх ахвяр і матэрыяльных страт у час вайны. Так, 27 красавіка 1945 г. БССР упершыню ў гісторыі стала членам самай аўтарытэтнай арганізацыі, створанай у мэтах падтрымання міжнароднага міру і бяспекі, развіцця адносін паміж народамі, ажыццяўлення міжнароднага супрацоўніцтва ў вырашэнні міжнародных праблем эканамічнага, сацыяльнага, культурнага і гуманітарнага характару.

Аднак удзел дэлегацыі Беларусі ў рабоце ААН з самага пачатку прыняў фармальны характар, бо яна фактычна з’яўлялася часткай дэлегацыі СССР і знаходзілася ў фарватары той палітыкі, якую ён праводзіў. Разам з тым членства БССР у складзе ААН садзейнічала развіццю міжнародных сувязей і кантактаў, набыццю дыпламатычнага вопыту. Практычнай карысцю для беларускага народа з’явілася атрыманне ад гэтай арганізацыі дапамогі ў якасці паставак тавараў, машын і абсталявання ў найбольш цяжкі пасляваенны час.

Сацыяльна-эканамічнае жыццё БССР другой паловы 1950-х – першай паловы 1980-х гг. характарызуецца перш за ўсё хуткім працэсам індустрыялізацыі, у выніку якога БССР да сярэдзіны 1980-х гг. пераўтвараецца ў індустрыяльную рэспубліку. Разам з тым у адрозненне ад папярэдняга перыяду працэс індустрыялізацыі суправаджаецца павышэннем матэрыяльнага і сацыяльна-культурнага ўзроўню жыцця насельніцтва, рэалізацыяй прынцыпу сацыяльнай дзяржавы. Індустрыяльнае будаўніцтва ў БССР у другой палове 1950-х – першай палове 1980-х гг. адбывалася шпаркімі тэмпамі. На 1986 г. у БССР налічвалася 1490 прамысловых прадпрыемстваў. Агульны аб’ём прадукцыі беларускай прамысловасці ў 1985 г. перавысіў узровень 1940 г. у 38 разоў.

Карэнным чынам змянілася структура прамысловасці БССР. Асноўнымі яе галінамі сталі наступныя:

- хімічная прамысловасць, вытворчасць мінеральных угнаенняў і хімічных валокнаў; буйнейшыя прадпрыемствы: калійныя камбінаты вытворчага аб’яднання “Беларуськалій” у Салігорску, азотна-тукавы завод “Азот” у Гродне, Магілёўскі камбінат “Хімвалакно”, Наваполацкі завод “Палімір”, Гомельскі хімічны завод, Светлагорскі завод штучнага валакна, Бабруйскі шынны завод, Лідскі лакафарбавы завод і інш.

Неабходна акрэсліць сітуа& цыю, што склалася на той момант у свеце. У вядучых капіталістычных дзяржавах ва ўсю разгортвалася новая хваля навукова&тэхнічнай рэва& люцыі, значна павышалася роля трэцяга сектара эканомікі. Савецкі Саюз, нягледзячы на ўсе зрухі і поспехі, ад гэтай сусветнай тэндэнцыі відавочна адставаў. У СССР па-ранейшаму панаваў экстэнсіўны шлях развіцця ў процівагу інтэнсіўнаму, які станавіўся больш дзейсным у тагачасных умовах. Такім чынам, новая хваля навукова&тэхнічнай рэва& люцыі стала адным з галоўных выклікаў для савецкай сацыяльна&эка& намічнай мадэлі Абарот «ценявой эканомікі» ўжо ў часы перабудовы дасягаў крытыч& ных памераў. Па прыблізных даных з пачатку 1960х да 1980х гг. аб’ём аперацый «ценявога» сектара падскочыў у 18 разоў. Увогуле, калі парушаецца раўнавага гаспадаркі, «ценявы» сектар атрымлівае дадатковы штуршок для свайго развіцця. Яго рост — паказчык крызісу гаспадарчай сістэмы. Але галоўная праблема эканомікі СССР засяродзілася ў аграпрамыс& ловым комплексе. Сельская гаспадарка істотна адставала ад развіцця прамысловасці, што паскарала надыход харчовага крызісу ў краіне. Сітуацыю пагаршаў імклівы рост гарадскога насельніцтва, перш за ўсё за кошт хуткага скарачэння вясковага. 

Статус суверэннай дзяржавы запатрабаваў радыкальнай перабудовы міжнародных сувязяў Рэспублікі і фарміравання ўласнай знешняй палітыкі. Рэспубліка Беларусь пацвердзіла сваю прыхільнасць да прынцыпаў Статута ААН, Усеагульнай дэкларацыі правоў чалавека, суверэннай права дзяржаў, непрымянення сілы і адмова ад пагрозы сілай, непарушнасці межаў, мірнага ўрэгулявання супярэчнасцяў, неўмяшання ва ўнутраныя справы і іншых агульнапрынятым нормам міжнароднага права. Беларусь абвясціла сябе нейтральнай і бяз'ядзернай дзяржавай. Такая пазіцыя забяспечыла хуткае дыпламатычнае прызнанне. Да ліпеня 1994 г. Беларусь прызналі 123 дзяржавы. Беларускія амбасады працавалі ў Расіі, на Украіне, ЗША, Германіі, Кітаі, Францыі і іншых краінах. У 1996 г. на тэрыторыі Беларусі працавала 30 пасольстваў і консульстваў, а 47 паслоў былі акрэдытаваныя па сумяшчальніцтве.

Рэспубліка Беларусь стала паўнапраўным членам больш за 60 міжнародных арганізацый, у 10 атрымала статус назіральніка. У 1991-1995 гг. яна падпісала больш за 600 двухбаковых міждзяржаўных і міжнародных пагадненняў па пытаннях знешнепалітычнай і знешнеэканамічнай дзейнасці. Беларусь заключыла дагаворы з суверэннымі рэспублікамі СНД, аб дружбе і межах з Польшчай, Латвіяй і Літвой. Рэспубліка стала ўдзельніцай нарады па бяспецы і супрацоўніцтве ў Еўропе (АБСЕ), падпісала Заключны акт АБСЕ ў Хельсінкі, падпісала Парыжскую Хартыю новай Еўропы, увайшла ў міжнародны валютны фонд і Сусветны банк рэканструкцыі і развіцця.