Вопросы Источниковедение Вопросы

Гістарычная крыніца – носьбіт інфармацыі, які з’яўляецца вынікам  дзейнасці людзей і уцягнуты ў працэс гістарычнага даследавання. Крыніцы з’яўляюцца ў рэальным жыцці ў сувязі з патрэбамі людзей, для выканання пэўных службовых функцый (грамадскіх ці асабістых). 

Сістэматызацыя крыніц – падзел сукупнасці крыніц па знешніх прыкметах, якія адпавядаюць мэце даследавання. Прынцыпы сістэматызацыі: храналагічны, рэгіянальны, этнічны, праблемны, рэлігійны, персанальны, апублікаваныя – архіўныя.

Асноуныя этапы крыніцазнаўчага аналіза: 

1 Пошук і аналіз гістарычных крыніц.

2 Выяўленне крыніц па тэме даследавання – крыніцазнаўчая эўрыстыка.

Крыніцазнаўчай крытыка складаецца з: аналітычнай (мае сваім аб'ектам асобныя крыніцы) і сінтэтычнай (мае сваім аб'ектам комплекс крыніц).

Стварэнне Археаграфічнай камісіі. 

Савецкія публікацыі крыніц па гісторыі Беларусі. “Беларускі архіў”, “Матэрыялы да гісторыі мануфактуры…”, “Гісторыя Беларусі ў дакументах і матэрыялах”, публікацыі крыніц па гісторыі нацыянальна-вызваленчага і рэвалюцыйнага руху. 

Крыніцазнаўчыя даследаванні у 1970 – 1980-я гг. З. Ю. Капыскі, М. М. Улашчык, В. Чамярыцкі, М. Ф. Спірыдонаў. 

Публікацыі 50 - 80-X гг. ХХ ст. “Документы и материалы по истории Белоруссии”, “Белоруссия  в эпоху феодализма”, “Белоруссия в эпоху капитализма”. 

У 1994 г. выйшла распараджэнне Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь аб стварэнні Археаграфічнай камісіі, аднак яно ніяк не было падмацавана матэрыяльна. 

Летапіс - гэта гістарычнае апавяданне, у якім звесткі размяшчаюцца пад пэўнымі гадамі. У розных народаў у самой назве такой формы гісторыка-літаратурнага твора ляжьщь уяўленне аб пагадовым асвятленні падзей; усходнеславянская (руская) - «летапісанне» (па гадах); польская -«рочнік» (ад «рок» - год); у рымлян і раманскіх народаў - «аналы» . 

Як асобны жанр гісторыка-літаратурных твораў летапісанне прайшло ы зараджэння, росквіту і заняпаду. 

На Беларусі храналагічнымі межамі іх з'яўляюцца:

«Аповесць мінулых гадоў» - гэта летапісны звод, які складзены ў Кіеве, ахоплівае час да другога дзесяцігоддзя XII ст. і змешчаны ў большай частцы летапісных зводаў XIV - XVIII ст.

Класіфікацыя летапісаў: М.Ціхаміраў: кароткія,  падрабязныя.

В.Чамярыцкі – “Летапісец Вялікіх князёў Літоўскіх”, 

І агульнадзяржаўны звод (Беларуска-літоўскі летапіс 1446г.), 

“Хроніка Вялікага княства Літоўскага і Жамойцкага”, як называецца ядро другога летапіснага зводу, найбольш верагодна, напісана ў 20-я гады ХVІ  ст. асобай, блізкай да літоўскіх магнатаў Гаштольдаў. 

Так званая “Хроніка Быхаўца” ўяўяле з сябе выпраўлены і дапоўнены звод беларуска-літоўскіх летапісаў. У ім аб’яднаныя розныя элементы: і “Летапісец вялікіх князёў літоўскіх”, і “Хроніка Вялікага княства Літоўскага”, і арыгінальныя матэрыялы, якія не маюць аналагаў у іншых летапісах. 

У ХVІ ст. беларуска-літоўскае летапісанне яшчэ больш адышло ад старажытных агульнарускіх узораў і набыло сваю яскравую мастацкую адметнасць, адлюстраваную ў хроніках-гістарычных аповесцях (“Хроніка Вялікага княства Літоўскага і Жамой- цкага”, “Хроніка Быхаўца”). 

Ужо ў XVI ст. з'яўляюцца творы, што абапіраліся на беларуска-літоўскія летапісы і дакументальныя матэрыялы з дзяржаўнага і родавых магнацкіх архіваў. 

Летапісы набываюць характар мемуарнай літаратуры. Як прыклад можна прывесці Баркалабаўскі (Баркулабаўскі) летапіс.

Баркалабаўскі летапіс ахоплівае падзеі перыяду другой паловы XVI -пачатку XVII ст., пераважна тыя, што адбыліся на Магілёўшчыне: у сяле і замку Баркулабаве, Быхаве, Магілёве. 

Спробы адрадзіць летапісанне ў першай палове XVIII ст. прывялі да ўзнікнення асобнага яго віду на Беларусі - гарадскіх хронік. 

Найбольш вядомая «Магілёўская хроніка» Т. Сурты і Трубніцкіх, якая была напісана на працягу жыцця некалькіх пакаленняў жыхароў г. Магілёва і ахоплівае перыяд з 1526 г. да пачатку XIX ст. 

«Хроніка Віцебска», ці «Летапіс Панцырнага і Аверкі», -помнік беларускага летапісання XVII - XVIII ст., у якім падаюцца факты з гісторыі горада Віцебска. «Гісторыя горада Віцебска» тут не выключэнне. 

Запісвацца яна пачала ў сярэдзіне XVIII ст. і была аформленая як летапіс у 1768 годзе. У стварэнні летапісу прынялі ўдзел не двое, як гэта пазначана ў тытуле, а чацвёра віцебскіх гара-джан: Міхал Панцырны, Ян Чарноўскі, Гаўрыла і Стафан Аверкі. 

Жыційная, ці агіяграфічная, літаратура – царкоўная літаратура, у якой апісваецца жыццё святых, подзвігі і пакуты кананізаваных царквой людзей: адзін з літаратурных жанраў  сярэднявечча. 

"Жыціе Еўфрасінні Полацкай" узнікла ў канцы ХІІ ці ў першай палове ХІІІ ст. і з’яўляецца асноўнай крыніцай звестак пра дзейнасць і лёс славутай полацкай асветніцы. 

Агіяграфічныя сачыненні (жыція святых) ўтрымліваюць факты па гісторыі манастыроў Турава-Пінскай епархіі. 

Слова пра манаха Марціна, што жыў у Тураўскай царкве Святых пакутнікаў.

«Жыціе трох віленскіх пакутнікаў». ХІV-ХV стст.

Поведает гісторыю кананізацыі віленскіх пакутнікаў Іаана, Антонія і Яўстафія.

Кірыла Тураўскі - царкоўны дзеяч 12 ст., епіскап тураўскі - святы праваслаўнай царквы; аўтар вядомых царкоўна-асветніцкіх і царкоўна-літаратурных твораў. Сучаснікамі быў называны Залатавустам.

Палемічна літаратура з'явілася ў сувязі з непасрэднымі пачынальнікамі распаўсюджвання хрысціянства. У гэтых творах былі асновы веравызнання і вёўся спрэчку з апанентамі, якія належалі да іншых канфесій. 

 

«Прамова Мялешкі» - помнік беларускай літаратуры першай паловы 17в. Належыць да юмористично-парадыйным, сатырычным творам прамоўніцкай прозы. 

«Ліст да Абуховіча» - помнік беларускай літаратуры XVII ст. Узор беларускай патрыятычнай літаратуры. Напісаны ананімным аўтарам у 1655 г. з нагоды падзення Смаленскага гарнізона 23 верасня 1654 г. перад наступам войскаў Маскоўскага княства ў ходзе вайны 1654-1667 г.

Крыніцы асабістага паходжання падзяляюцца на:

- мемуарныя крыніцы  

- эпісталярныя крыніцы (прыватнае ліставанне).

Мемуары з’яўляюцца у Вялікім Княстве Літоўскім, Рускім і Жамойцкім і інш. у канцы XVI - пачатку XVII ст. 

“Гістарычныя запіскі” Ф. Еўлашоўскага. 

“Перэгрынацыя у святую зямлю” М. – К. Радзівіла. 

Большасць гісторыкаў лічаць самым раннім мемуарнай помнікам з вядомых у цяперашні час "Гістарычныя запіскі» Фёдара Еўлашэўская, напісаныя на беларускай мове ў 1603-1604г.г. 

Перэгрынацыя, або Паломніцтва ў Святую зямлю - кніга, напісаная Мікалаем Крыштафам Радзівілам Сіроткам на лацінскай мове, у якой ён апісвае сваё падарожжа ў Святую зямлю. Выдадзена ў Браневе ў 1601 годзе. Пазней кніга двойчы перавыдавалася на лаціне, у 1610 і 1753 гадах.

Па характару свайго зместу ўспаміны Яна Цадроўскага - гэта перш за ўсё сямейная хроніка, у якой галоўнае месца адведзена падзеям уласнага жыцця. Тады не было такой шляхецкай сям'і, не кажучы ўжо пра магнатаў, якая не вяла сваіх так званых фамільных дыярыушаў. 

У 1760 годзе лякарка з Наваградка Саламея Русецкая, апісваючы свае жыццёвыя прыгоды, якія назвала “Авантурамі” жыцця, стварыла ўспаміны, якія зместам нагадваюць прыгодніцкі раман. 

Грыцкевіч В., Мальдзіс А. Шляхі вялі праз Беларусь: Нарыс.  Мінск: Маст. літ., 1980. - 272 с. 

Падарожныя апісанні Беларусі цікавяць перш за ўсё сваёй пазнавальнай вартасцю ў дачыненні да з’яваў беларускага жыцця ў мінулым. «Позірк звонку», позірк небеларусаў на Беларусь мае тут значную цікавасць. 

Сігізмунд фон Герберштэйн ( 1486-1566) - свяшчэннарымскі дыпламат, ураджэнец сучаснай Славеніі (валодаў мясцовымі дыялектамі, што дапамагло яму ў Расіі), падарожнік, пісьменнік і гісторык. 

У 1804 г. быў выдадзены «Статут аб цэнзуры» у кот. гаварылася, што цэнзура ўводзіцца "не для сарамлівасці свабоды думаць і пісаць, а для прыняцця прыстойных мер ...». Цэнзарам рэкамендавалася кіравацца «разважлівым ласкай для сачыняльніка і не быць прыдзірлівым», тлумачыць выбітныя месцы дваякі сэнс, «выгадна для сачыняльніка чынам, чым яго пераследваць». 

Крыніцы найноўшага (савецкага) часу ярка сведчаць, што на працягу свайго жыцця ў розны час тыя ці іншыя дзеячы па-рознаму ацэньвалі падзеі, асэнсавалі мінулае. Таму, нягледзячы на магчымасць розных падыходаў да класіфікацыі мемуарнай літаратуры навейшага часу можна вызначыць яе падзел на наступныя перыяды:

Патрыятычнымі адчуваннямі, перажываннямі за сваю радзіму былі выкліканыя «Отписи» аршанскага старасты Філона Кміты-Чарнобыльскага - каштоўны помнік свецкай палемічнай літаратуры 16в. 

Спецыфічнасць перыядычным друку (прэсы) вызначаецца тым, што яна з'яўляецца комплексным крыніцай, які аб'ядноўвае і традыцыйныя віды крыніц, і розныя спецыфічныя жанры. 

Пры нараджэнні першай расійскай газеты, а менавіта «Ведомостей», у 1702 году паступова сталі з'яўляцца газетныя жанры. 

Закон - нарматыўна- прававы акт, які мае вышэйшую юрыдычную сілу. Найбольш значныя нормы агульнарускага правы X ст. ( «Закона рускага») ўтрымліваюцца ў дагаворах Русі з Вiзантией 911 i 944 гг. 

Так, згодна з артыкулам дагавора 944 г., злодзей павінен вярнуць не толькі скрадзеную рэч, але i выплаціць яе кошт, а калі прадаў узятае, то заплаціць у падвойным памеры. Дагавор змяшчае такую прававую норму, як права кроўнай помсты. 

Да 16 ст. выключнае права выдання законаў меў гаспадар, вялікі князь літоўскі. Паколькі вялікі князь уяўляў вышэйшую заканадаўчую, выканаўчую і судовую ўладу, вельмі складана адрозніць вялікакняскія распараджэння ад заканадаўчых дакументаў. З 1588г. права выдання законаў належала толькі сойму (пры захаванні за вялікім князем заканадаўчай ініцыятывы). 

У сучаснай беларускай гістарычнай літаратуры тэрмін «прывілей» (ад лац. Асабісты закон) ужываецца ў якасці вызначэння заканадаўчых актаў, якімі вялікія князі або каралі давалі або пацвярджалі выключныя правы пануючага класа, саслоўя, пэўных сацыяльных або этна-рэлігійных груп.

Першымі агульнадзяржаўнымі (земскімі) прывілеямі лічацца прывілеі, выдадзеныя ў 1387г. вялікім князем Ягайлам аб ільготах феадалам за пераход у каталіцтва, аб вызваленні каталіцкага духавенства і яго маёмасці ад дзяржаўных павіннасцей і падаткаў. 

М.Ясiнскi абласныя прывiлеi называе "даравальнымi граматамi ахоўнага характару". Ен штучна змешвае два тыпы грамат: даравальныя i ахоўныя (падцвярджальныя). Сапраўды,  большасць грамат была выдадзена вялiкiм князем лiтоўскiм ускраінным землям княства ў напружаныя моманты барацьбы за iх з Маскоўскай дзяржавай. 

Валасныя граматы, заканадаўчыя акты ў ВКЛ, якія юрыдычна замацоўвалі пэўныя мясцовыя асаблівасці прававога становішча, кіравання, землекарыстання, падатковага i павіннаснага абкладання насельніцтва гаспадарскіх земляўі валасцей. 

Адным з найбольш распаўсюджаных відаў прывілеяў з'яўляюцца прывілеі гарадам на магдэбургскае права. Дароўнымі граматамі гарадам вярхоўная ўлада забяспечвала іх жыццяздольнасць як цэнтраў рамяства i гандлю, вызначала становішча гараджан як саслоўя феадальнага грамадства ( «мяшчане»). 

Статут уяўляў сабой па-сутнасцi звод законаў на аснове кадыфiкацыi i сiстэматызацыi норм мясцовага звычаевага права, пастаноў дзяржаўных i судовых устаноў,  прывiлеяў. Прозвiшчы  складальнiкау невядомы. Не зусім абгрунтавана меркаванне,  што ў складаннi i рэдагаваннi Статута прымаў удзел Ф.Скарына.

Статут уяўляў сабой па-сутнасцi звод законаў на аснове кадыфiкацыi i сiстэматызацыi норм мясцовага звычаевага права, пастаноў дзяржаўных i судовых устаноў,  прывiлеяў. Прозвiшчы  складальнiкау невядомы. Не зусім абгрунтавана меркаванне,  што ў складаннi i рэдагаваннi Статута прымаў удзел Ф.Скарына.

Статут уяўляў сабой па-сутнасцi звод законаў на аснове кадыфiкацыi i сiстэматызацыi норм мясцовага звычаевага права, пастаноў дзяржаўных i судовых устаноў,  прывiлеяў. Прозвiшчы  складальнiкау невядомы. Не зусім абгрунтавана меркаванне,  што ў складаннi i рэдагаваннi Статута прымаў удзел Ф.Скарына.

У заканадаустве, якое дзейнiчала на  тэрыторыi Беларусi ў перыяд яе знаходжання ў складзе Расiйскай iмперыi ўмоўна можна вызначыць наступныя перыяды: 

1) канец XVIII ст.  - 30-я гг. XIX ст.; 

2) 40-я гг. XIX ст. - пачатак XX ст i 

Можна вылучыць наступныя (умоўныя) перыяды развіцця заканадаўства на Беларусі ў найноўшы час: 

1. 1917-1920г.г. - Перыяд дзейнасці на тэрыторыі Беларусі кароткачасовых дзяржаўных і адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак; 

2. 1921-1991г.г. - Заканадаўства БССР (якое з 1939г. Ўключала ўсю тэрыторыю рэспублікі); 

У беларускім прававой лексiцы тэрмін "акт» стаў шырока ўжывацца толькі з XVIII ст. У сучаснай гістарычнай літаратуры тэрмін «актавыя матэрыялы» ўжываецца ў шырокім i вузкім сэнсе слова. У шырокім - гэта ўсё дакументы наогул (часцей за ўсё - у дачыненні да заканадаўчых дакументаў). такое разуменне тэрміна «акт» у большай ступені з'яўляецца прымальным для таго перыяду развіцця (перш за ўсё па гісторыі манархiчных дзяржаў), калі размежавання паміж заканадаўчай i выканаўчай уладай не існавала. у вузкім значэнні: акты гістарычныя - гэта дакументы, у якіх у форме пэўных юрыдычных нормаў зафіксаваныя эканамічныя ці палітычныя здзелкі, дамовы паміж прыватнымі асобамі, прыватнымі (юрыдычнымі або фізічнымі) асобамі i дзяржавай).

Дзейнасць устаноў і асоб па стварэнні дакументаў называюць справаводствам (ад тэрміна справа). У сучасным разуменні справа - гэта сукупнасць дакументаў, якія тычацца аднаго пытання або напрамку дзейнасці і змешчаны пад адной вокладкай. 

Цэнтральны апарат дзяржаўнага кіравання Вялікага княства Літоўскага ў XV - XVI ст. развіваўся імклівымі тэмпамі. Адно з яго звёнаў - велiкакняжацкая канцылярыя - хутка набыла агульнадзяржаўны характар i выконвала шматлікія складаныя функцыі цэнтральнай дзяржаўнай установы. 

У савецкі час істотна павялічваецца колькасць дакументаў справаводства і ўзрастае іх роля ў адлюстраванні розных аспектаў жыцця грамадства. Імкненне дзяржавы да поўнага кантролю над сваімі грамадзянамі акрэсліла з'яўленне і новых відаў, і большай колькасці розных матэрыялаў.

Справаводчая дакументацыя як гістарычная крыніца не вычэрпвае ўсёй шматстайнасці з'яў рэчаіснасці. Дакументы у найменьшай ступені апавядаюць аб самім працэсе дзейнасці. Яны часцей указваюць на яе неабходнасць (маюць імператыўны характар), але амаль не вызначаюць аб матывах дзейнасці і іншых суб'ектыўных момантах. Таму вывучэнне звестак дакументаў неабходна дапаўняць дадзенымі, запазычанымі з іншых відаў крыніц.

«Пiсцовая книга Пинского i Клецкого княжеств , составленная минском староста Станиславом Хвальчэвскiм в 1552- 1555 гг .). Книга зафиксировала разделение владений королевой Боной на войтовства - административные единицы , созданные искусственно для проведения учета , путем соединения под властью войта определенного количества сел .В 1558 г. было проведено павалочнае измерение Гродненской экономии i иных территорий.

У гэты час фарміруецца сістэма статыстычнага ўліку як асобны накірунак дзейнасці дзяржаўнага апарата. У 1863 г. пры Міністэрстве унутраных спраў ствараюцца Цэнтральны статыстычны камітэт (ЦСК) і Статыстычны савет. Акрамя таго, статыстычныя работы праводзілі таксама асобныя дэпартаменты, аддзелы міністэрстваў і ведамстваў, земствы, навуковыя таварыствы.