Тапанімія Брэсцкай вобласці: структурна-семантычныя асаблівасці

Анамастыка мае шэраг раздзелаў, якія традыцыйна вылучаюцца ў адпаведнасці з характарам званых аб'ектаў:

−уласныя імёны геаграфічных аб'ектаў (Украіна, Чорнае мора, Ноўгарад, Неўскі праспект, рака Ловаць, возера Байкал, Кулікова поле) вывучае тапаніміка;

−уласныя імёны людзей (Уладзімір Мікалаевіч Сцяпанаў, Іван Каліта, Ігар Кіо, Дылда) даследуе антрапанімікі;

−назвы зон касмічнай прасторы-сузоряў, галактык, як прынятыя ў навуцы, такі народныя (Млечны Шлях, Плеяды, Стажары) аналізуе касманаўтыка;

−назвы асобных нябесных тэл (Месяц, Юпітэр, Заранка, камета Галлея) вывучае астраніміка;

−уласнымі імёнамі жывёл, іх мянушкамі (шарык, Мурка, Квадрат, зорачка, Донгуз) займаецца зааніміка;

−уласныя імёны прадметаў матэрыяльнай культуры (алмаз «Арлоў», меч Дюрандаль, гармата «Гамаюн») сталі аб'ектам вывучэння хрэматанімікі;

−існуюць таксама іншыя раздзелы [4, c. 14].

Акрамя гэтага ў анамастыцы існуюць напрамкі па вывучэнні імёнаў уласных у мастацкай літаратуры і вуснай народнай творчасці, у дыялектах і гаворках, у афіцыйна дзелавым стылі гаворкі.

Рэгіянальная антрапанімія з'яўляецца характэрным нацыянальным набыццём жыхароў Рэспублікі Беларусь. Антрапонімы ўтрымліваюць «зашыфраваную» інфармацыю аб пуцяхігістарычнага развіцця народа, асаблівасцях функцыянуючых сярод насельніцтва традыцый і звычаяў, а таксама сувязі з іншымі этнасамі. Вывучэнне складу рэгіянальнага антрапанімікону ў XXI ст. − адна з актуальных задач анамастыкі, на шляху вырашэння якой робяцца пакуль толькі начальныяшагі. Першыя працы па вывучэнні беларускай, у тым ліку брэсцкай, антрапоніма былі напісаны вядомым беларускім лінгвістам Н.В. Бірылы ў 60-я гады XX ст [1]. Больш падрабязна розныя храналагічныя пласты антрапаніміі Брэстчыны былі даследаваны А. К. Усціновіч у працы «Антрапанімія Гарадзеншчыны і Брэстчыны (XIV-XVIII стст.)» На аснове колькасна-статистическогометода, прапанаванага.Д. Бондалетавым, быў праведзены статыстычны аналіз мужчынскага і жаночага антрапаніміканаўнанароджаных горада Брэста. Указаны метад, заснаванына вызначэнні сярэдняга каэфіцыента аднайменнасці дазваляе пазначыць фрэквенцыю кампанентаў імені, г.зн. вылучыць частыя, рэдкія і адзінкавыя антрапонімы [6, c. 80]. 

Значная частка сучасных рускіх прозвішчаў утворана ад каляндарных імёнаў, як жаночых, так і мужчынскіх, у тым ліку і ад памяншальных, і прыніжальных формаў (Іваноў, Іванчыкаў, Іванішчанка; Васільеў, Васькоў, Васіленка, Васейка; Пятроў, Пятрэнка, Пятрушын, Петрушэнка; Надзеждзін, Надзейкін, Надзькін).

Такія прозвішчы складаюць большую частку агульнарускага фамільекона, частотнасць ўжывання канкрэтных прозвішчаў у якім залежыць ад рэгіянальнай замацаванасці. Часцяком беларускія прозвішчы маюць вельмі глыбокія і цікавыя карані. Калі раней некаторыя з іх былі часта встречаемыми і не выклікалі ніякіх эмоцый, то цяпер іх немагчыма гаварыць без міжвольнай усмешкі. Нярэдка вызначальным фактарам выбару прозвішчы былі ўмовы надвор'я, Хатнія жывёлы, пакаёвыя расліны і іншыя прадметы і з'явы, якія сустракаюцца ў паўсядзённым жыцці. З часам такія словы ператварыліся ў намінальныя і сталі паўнавартаснымі прозвішчамі беларусаў. У Спіс прозвішчаў са смешным гучаннем уваходзяць: - Жук-давалася людзям з чорнымі валасамі. - Нос – прысвойваецца уладальнікам выбітных носаў. - Калода-прозвішча, уласцівая поўнаму і непаваротліваму чалавеку. - Вятрак-так называлі Мельніка. - Груша-прозвішча, якая адбылася ад назвы Святога для славян дрэва. - Рак-такім прозвішчам звычайна надзялялі нерашучых людзей-боршч-ўласцівая людзям, якія займаюцца празмернай балбатнёй. Нягледзячы на сваю незвычайнасць, Гэта распаўсюджаныя брэсцкія прозвішчы, якія любы можа сустрэць у паўсядзённым жыцці. Кожная з прадстаўленых вышэй прозвішчаў мае сваю глыбокую гісторыю і займае належнае месца ў лёсе многіх беларусаў. Ведаючы пра паходжанне свайго радавога імя, можна адкрыць для сябе новыя веды аб сваіх продках, іх родзе заняткаў і месцы пражывання. Часцей за іншых у Беларусі сустракаецца прозвішча Кавалёў (больш за дзесяць адсоткаў насельніцтва краіны), а значыць, на дадзенай тэрыторыі было шырока развіта Кузнецкая справа.

Адапелятыўныя прозвішчы прайшлі некалькі этапаў. Спачатку ў дахрысціянскі перыяд гэта былі імёны, якія ў хрысціянскі перыяд перайшлі ў прозвішчы. Адапелятыўныя прозвішчы займаюць значную колькасць (60,2%).

Сярод даследаванных прозвішчаў, заснаваных на мянушках рознага паходжання, можна бачыць дзве асноўныя этымалагічныя групы.

Першая група – гэта старажытныя славянскія асабовыя імёны, якія выкарыстоўваліся як мянушкі, але страцілі функцыю афіцыйнага наймення.

Другая група ўзнікла пазней, калі ва ўжыванні замацаваліся хрысціянскія імёны. Да ўзнікнення прозвішчаў былыя старажытныя імёны прыраўноўваліся па сваёй функцыі да мянушак, не размяжоўваліся з новастворанымі адапелятыўнымі мянушкамі. Таму, як першыя, так і астатнія можна аналізаваць на адным узроўні. Сярод прааналізаваных прозвішчаў пераважна выкарыстоўвалася лексіка наступных семантычных разрадаў:

1) найменні асобы паводле асацыяцыі з назвамі дзікіх звяроў: Бабёр, Баран, Воўк, Дзік, Заяц, Кот, Ліс, Лось, Мядзведзь, Мядзьведзік, Собаль, Трус, Хамяк і інш.

Вытворныя: Авечкін, Баранец, Ваўчкевіч, Ваўчкоў, Жарабілаў, Зайкоўскі, Мядведскі, Парасевіч, Цялушко, Шчаноўскі і інш.

2) паводле назвы членістаногіх, павукападобных, насякомых, мышэй: Вожык, Жук, Мураш.

Вытворныя ад іх: Авадзінскі, Вашко, Жуковіч, Жукоўскі, Жучкевіч, Жучко, Змееў, Камароў, Муравін, Пацко, Шаршнёў, Яжыцкі і інш.

3) найменні асобаў паводле назваў рыб, ракападобных: Акула, Апалонік, Акунь, Ёрш, Карась, Лін, Рак, Шчука.

Вытворныя: Акулаў, Жабароўскі, Карпаў, Лініч, Ракін, Рыбкін, Шчукін, Яршоў і інш.

Сувязь чалавека з мясцовасцю, адкуль родам ён ці яго продкі, можа пазначацца не толькі патронимами (назвамі жыхароў), але і выяўляцца праз прозвішча. Людзі даўно маглі пакінуць месца пражывання, але дзякуючы прозвішчам застаюцца звесткі, адкуль пайшоў той ці іншы род. Падобныя прозвішчы вельмі частотныя. 

У першую чаргу такія прозвішчы ўтвараюцца непасрэдна ад тапонімаў (айконімаў або гідронімаў). Найбольш прадуктыўныя тут прозвішчы-прыметнікі, якія ўтвараюцца пры дапамозе прыбытку суфіксаў-ц (трэці) /-ск(ай) / -ск(іх) або -да(ці) / -да(ой) / -да(іх): Белазерскі, Вяземскі, Валконскі, Язерскі, Невельскі, Невяльскі, Цвярскі, Цвярскіх, Яіцкі. Часам семінарысцкае атапанімічняе прозвішча не пазначала сувязь з месцам нараджэння ці жыхарства -у якасці ўтваральнай асновы браўся тапонім з Старога або Новага Запавету: Віфлеемскі, Елеонскі (гара Елеон побач з Ерусалімам).

Ад такіх адтапанімічных прозвішчаў варта адрозніваць прозвішчы, утвораныя па той жа мадэлі, але ў аснове якіх ляжыць імя святога або назва свята, у гонар якога была асвечана царква: Георгіеўскі, Дзмітрэўскі, Дмітрыеўскі, Мікалаеўскі, Нікольскі, Багародзіцкі, Багародскі, Васкрасенскі, Вазнясенскі, Пакроўскі, Праабражэнскі, Калядны. Пры гэтым варта памятаць, што нярэдка населены пункт называўся па імі царквы, і што адукацыя прозвішчаў часцей за ўсё ішло менавіта ад яе назвы.У часы валадарання Кацярыны II вайскаводы атрымлівалі прозвішчы на -ск(і), утвораныя ад геаграфічных назваў, у якасці другога кампанента. Гэтыя прозвішчы скардзіліся разам з тытулам За баявыя заслугі: князь Далгарукаў-Крымскі - за заваяванне Крыма, граф Румянцаў-Задунайскі - за пераправу праз Дунай, граф Сувораў-Рымніцкі - за перамогу пры рацэ Рымнік, князь Пацёмкін-Таўрычны. [4, c. 14]. 

У дадзенай працы таксама маюцца прозвішчы¸ семантыка асноў якіх не паддаецца вытлумачэнню, гэта так называемыя “цьмяныя” прозвішчы (2%). Можна меркаваць, што большасць гэтых прозвішчаў паходзяць ад уласна мянушак, колькасць якіх была неабмежаваная і ў якасці іх.маглі выступаць самыя розныя лексемы. Напрыклад, амаль немагчыма сёння “расшыфраваць” тыя мянушкі, што даваліся асобам паводле асаблівасці іхняга маўлення – частага ўжывання асобных слоў, выразаў, няправільнага вымаўлення гукаў. А мянушкі такога кшталту не былі рэдкасцю, пра што сведчыць іх бытаванне і ў наш час. Не ведаючы канкрэтнага паходжання кожнай з падобных мянушак, цяжка разўгадаць іх сапраўдны сэнс.