Прадметна-тэматычная група Інтэр'ер у сучасн.бел.літар.мове

Лексіка мовы – гэта ўпарадкаванае мноства элементаў, злучаных асаблівымі адносінамі. Нягледзячы на тое, што лексічная сістэма досыць адкрытая, а сама колькасць элементаў надзвычай вялікая ў параўнанні з элементамі іншых сістэм, лексіка ўсё ж уяўляе сабою адносна ўстойлівую сістэму ў пэўны перыяд развіцця мовы. Усе словы мовы ўваходзяць у яго лексічную сістэму, і няма такіх слоў, якія б знаходзіліся па-за гэтай сістэмай, успрымаліся ізалявана. Гэта абавязвае вывучаць словы толькі ў іх сістэмных сувязях, як намінатыўныя адзінкі, у той ці іншай ступені звязаныя паміж сабой.

У велізарнай колькасці прац апісваецца лексічная структура мовы. Сярод лексіколагаў і мовазнаўцаў, якія займаюцца пытаннямі семантыкі і семасіялогіі можна вылучыць такіх навукоўцаў, як Ю.Д. Апрэсян, Э.В. Кузняцова, В.У. Вінаградаў, Д.Н. Ушакоў, Н.М. Шанскі, Н.Ю. Шведава, Г.Н. Склярэўская і інш.

“Словы і іх значэнні жывуць не асобным адзін ад аднаго жыццём, але злучаюцца ў розныя групы, прычым падставай для групоўкі служыць падабенства ці прамая супрацьлегласць па асноўным значэнні,” – заўважыў адзін з заснавальнікаў сістэмнага вывучэння лексікі М.М. Пакроўскі [18, с. 82].

Відавочна, што нельга адэкватна вызначыць сутнасць слова, не звярнуўшыся да ўсёй лексіка-семантычнай сістэмы, як нельга даследаваць і лексіка-семантычную сістэму ў цэлым, “ігнаруючы слова як асноўную яе адзінку” [12, с. 45].

Асноўная прычына складанасці гэтай сістэмы ў злучэнні ўласна лінгвістычных і нелінгвістычных элементаў. Любая адлюстроўваная з'ява прадстаўлена ў форме дадзенаймовы. Гэта той выпадак, калі немагчыма змест (адлюстроўвае рэчаіснасць) і форму (значэнне слова) аддзяліць адзін ад аднаго.

Рухомасць і пранікальнасць слоўнікавага складу мовы праяўляецца таксама ў тым, што ёй ўласцівы лексічныя пласты, якія адрозніваюцца па паходжанні і сферы ўжывання. Так, у сучаснай беларускай літаратурнай мове акрамя “спрадвечных” слоў (агульнаславянскіх, ўсходнеславянскіх і дыялектных па паходжанні) ёсць славянізмы (запазычанні з царкоўнаславянскай мовы) і іншамоўныя словы (грэцызмы, лацінізмы, германізмы і інш.). У лексіцы любой мовы можна выявіць інтэрнацыянальную лексіку – словы, характэрныя для шэрагу моў.

У дадзеную групу ўключаны лексічныя адзінкі, якія абазначаюць назвы канструкцый і аб’ёмных формаў унутранага памяшкання:

Абáк, -а, м.

Спец. Верхняя частка галоўкі калоны звычайна ў форме чатырохвугольнай пліты [17, с. 23].

Абстаноўка, -і, ДМ -ўцы, ж.

1. Мэбля, якой абстаўлена памяшканне [32, с. 23].

Антрэсолі, -яў; адз. антрэсóль, -і, ж.

1. Верхні паўпаверх дома. 2.Верхні паўярус у высокіх пакоях, звычайна ў выглядзе галерэі. 3. Разм. Дашчаны памост пад столлю, які выкарыстоўваецца для хавання рэчаў [32, с. 23].

Анфілáда, -ы, ДМ -дзе. ж.

Доўгі рад пакояў, у якіх дзверы размешчаны па адной прамой лініі [32, с. 23].

Арка, -і, ДМ áрцы; Р мн. áрак; ж.

1. Дугападобнае перакрыцце праёма ў сцяне (акна, дзвярэй) або пралёту паміж дзвюма апораміслунамі, устоямі моста і інш. [32, с. 23].

Бакоўка, ті, ДМ -кóўцы; Р мн. -кóвак; ж.

Разм. Бакавы пакойчык у хаце; бакавая прыбудова пры чым-н. [32, с. 23].

Вестыбюль, -я, м

Пярэдняя пры парадным ўваходзе ў памяшканне (пераважна грамадскага прызначэння).

Галерэя, -і, ж.

1. Вузкі крыты калідор, праход, які злучае дзве асобныя часткі будынка [32, с. 23].

Гардэрóбная, -ай, ж.

Тое, што і гардэроб (у 2 зпач.).

Гардэроб, -а і -у, м.

1. -а. Шафа для адзення. 2. -а. Месца ў грамадскім памяшканні, прызначанае для захоўвання верхняга адзенпя; раздзявальня [32, с. 23].

Гасціная, -ай, ж.

Пакой для прыёму гасцей (у 1 знач.). [32, с. 23].

У лексіцы кожнай мовы маецца значны фонд слоў, сувязь формы якіх са значэннем незразумелыя носьбітам мовы, паколькі структура слова не паддаецца тлумачэнню на аснове наяўных у мове мадэляў утварэння слоў.

Гістарычныя змены слоў звычайна зацямняюць першасную форму і значэнне слова, а знакавая прырода слова вызначае складанасць рэканструкцыі першаснай матывацыі, гэта значыць сувязі першасных формы і значэння слова. Мэтай этымалагічнага аналізу слова з'яўлясцца вызначэнне таго, калі, у якой мове, па якой словаўтваральнай мадэлі, на базе якога моўнага матэрыялу, у якой форме і з якім значэннем утварылася слова, а таксама якія пстарычныя змены яго першаснай формы і значэння абумовілі цяперашнюю форму і значэнне. Рэканструкцыя першасных формы і значэння слова ўласна і складаюць прадмет этымалагічнага аналізу.

Лексічная сістэма сучаснай беларускай літаратурнай мовы ахоплівае цяпер многія сотні тысяч слоў, розных як па часе ўзнікнення, так і па паходжанні. Фарміраванне яе, як і самой беларускай мовы, непарыўна звязана з гісторыяй народа: адпаведна таму, як адбывалася фарміраванне народа на стадыях рода, племені, народнасці і нацыі, ішло развіццё і беларускай мовы ад родавых і племянных моў праз мову народнасці да мовы нацыі. Гэту складаную гісторыю народа мова адлюстравала ў сваім слоўнікавым складзе.

Уласная гісторыя беларускай мовы пачынаецца з XIII—XIV стст., калі старажытнаруская дзяржава Кіеўская Русь распалася на асобныя землі і княствы, а на месцы адзінай старажытнарускай народнасці ў новых гістарычных умовах пачалі фарміравацца тры асобныя ўсходнеславянскія народнасці - руская. беларуская, украінская і адпаведна мовы гэтых народнасцей. Усходнеславянскія мовы ўнаследавалі са старажытнарускай мовы асноўны слоўнікавы фонд, што выпрацаваўся яшчэ ў перыяды індаеўрапейскага, агульнаславянскага і агульнаўсходнеславянскага моўных адзінстваў. Гэты фонд з’явіўся базай для фарміравання лексічных сістэм усходнеславянскіх моў пры выхадзе кожнай з іх на самастойны шлях развіцця [17, с. 40].

Развіццё лексікі – гэта двухбаковы абнаўленчы працэс: паступовае “старэнне" і знікненне адных слоў і бесперапыннае папаўненне мовы неабходнымі намінатыўнымі сродкамі для абазначэння новых прадметаў, з’яў, паняццяў.

Словаўтварэнне – асноўны шлях папаўнення слоўнікавага складу мовы. Паводле слоў Л. Булахоўскага, “словаўтваральныя элементы і іх камбінацыі забяспечваюць амаль бязмежную колькасць новых слоў і новых адценняў, узбагачэнне якімі адпавядае сур’ёзным запатрабаванням росту мовы” [11, с. 134].

Вытворнае (матываванае) слова ― гэта слова, утворанае ад іншага слова ці словазлучэння. Самай асноўнай асаблівасцю вытворных слоў з’яўляецца іх матываванасць іншымі словамі, г. зн. іх значэнне абумоўлена (матывавана) значэннем іншых слоў. Вытворнае слова заўсѐды двухкампанентнае: яно складаецца з утваральнай (матывавальнай) часткі і фарманта (словаўтваральнага сродка) [, с. 6].

У сінхранічным словаўтварэнні ў сучаснай беларускай мове вылучаюцца два спосабы з іх разнавіднасцямі ― 1) афіксацыя і 2) складанне.

У дыяхранічным словаўтварэнні вылучаюцца тры спосабы: 1) марфолага-сінтаксічны; 2) лексіка-семантычны; 3) лексіка-сінтаксічны. Марфолага-сінтаксічны спосаб аб’ядноўвае з’явы і сінхранічнага словаўтварэння (субстантывацыя прыметнікаў і дзеепрыметнікаў і ад’ектывацыя дзеепрыметнікаў), і дыяхранічнага (іншыя віды пераходу слоў з адной часціны мовы ў другую).

У сучаснай беларускай мове вылучаюцца наступныя спосабы словаўтварэння: марфалагічны, марфолага-сінтаксічны, складаны і лексіка-семантычны [1, с. 80]. Гэтыя спосабы адрозніваюцца сваімі словаўтваральнымі сродкамі і рознай ступенню пашырэння. Самае пашыранае марфалагічнае словаўтварэнне.

З прааналізаванай лексікі найбольш слоў утворана марфалагічным спосабам. Пры марфалагічным словаўтварэнні новыя словы ўтвараюцца ў выніку спалучэння марфем. Асноўным сродкам марфалагічнага словаўтварэння ў нашай мове з’яўляецца афіксацыя — утварэнне слоў шляхам далучэння да ўтваральнай асновы словаўтваральных афіксаў, так званых фармантаў. У залежнасці ад таго, пры дапамозе якіх афіксаў утвараюцца новыя словы, у марфалагічным словаўтварэнні выдзяляюцца наступныя разнавіднасці гэтага спосабу: суфіксальны, прыставачны, прыставачна-суфіксальны, постфіксальны, прыставачна-постфіксальны і бязафіксны (нулявая суфіксацыя).

Трэба адзначыць, што выпадкі сінаніміі. антаніміі і аманіміі сярод назваў, якія склалі прадметна-тэматычную групу “інтэр’ер”, дастаткова рэдкія. Гэта можна тлумачыць тым фактам. што многія словы з даденай групы з’яуляюцца тэрмінамі. Акрамя таго, трэба эаўважыць, што парадыгматычныя адносіны больш характэрныя для лексіка-семантычных груп, чым для прадметна-тэматычных.

Лексічная сінанімія – гэта “семантычная з’ява, якая праяўляецца ў здольнасці розных па гучанню слоў абазначаць адну і тую ж рэалію, адно і тое ж паняцце" [17, с. 236]. Сінанімія – адваротны бок полісеміі. Калі пры мнагазначнасці адзін гукавы комплекс напаўнясцца розным зместам, то пры сінаніміі розныя словы (розныя гукавыя комплексы) выражаюць аднолькавы або вельмі блізкі змсст. “Словы, тоссныя або блізкія па значэнню, але розныя па гучанню, называюцца лсксічнымі сінонімамі” [17, с. 236]. Пара або група лексічных сінонімаў, якія суадносяцца паміж сабой пры абазначэнні адных і тых жа прадметаў ці паняццяў, утвараюць парадыгму ці, інакш кажучы, сінанімічны рад.

У мовазнаўстве дагэтуль няма адзінай тэорыі сінонімаў, і нават іх вызначэння. Сінонімамі называюць словы: а) тоесныя на значэнню; б) блізкія па значэнню; в) тоесныя або блізкія па значэнню; г) здольныя абазначаць адзін прадмет або адно і тое ж паняцце. Прыметамі сінонімаў лічыцца таксама ўзаемазамяняльнасць слоў у пэўных кантэкстах, аднолькавая спалучальнасць (валентнасць) і інш. Найбольш пашыраным з’яўляецца традыцыйны пункт гледжання, згодна з якім сінонімамі трэба лічыць “словы, што абазначаюць адно і тое ж паняцце, тоесныя або блізкія па значэнню, словы. якія пэўным чынам суаднесены ў даны час у мове і служаць для дэталізацыі і абазначэння тонкіх сэнсавых адценняў паняцця або выражэння экспрэсіўных, стылістычных. жанравых і іншых адрозненняў” [3, с. 29]. У такім азначэнні знайшлі адлюстраванне важнейшыя формы семантычных адносін, якімі характарызуюцца сінанімія і сінонімы, а іменна: тоеснасць або блізкасць значэння членаў апазіцыі – з аднаго боку, і некаторыя сэнсавыя.

Як бачым, з 60-х гадоў XX ст. узмацнілася цікавасць мовазнаўцаў да семасіялогіі, да змястоўнага боку мовы. Пра гэта сведчаць шматлікія працы, прысвечаныя апісанню розных груп слоў: лексіка-семантычных, тэматычных ці сінанімічных груп, лексічных мікрасістэм ці класаў і т.п.

Бясспрэчна, што вывучэнне прадметна-тэматычных груп спрыяе развіццю лексікі, бо для лінгвістыкі зусім неабыякава тое, як дзеліцца ў кожнай пэўнай мове дадзеная прадметна-сэнсавая, якія прыкметы прадметаў адлюстроўваюцца ў асобных найменнях, і, такім чынам, характарызуюць асобныя часткі той ці іншай тэматычнай групы.

Падагульняючы вынікі ўсёй працы, адзначым, што намі вырашаны наступныя задачы:

• прааналізаваны лексічны склад прадметна-тэматычнай групы “інтэр’ер” у ТСБЛМ пад рэд. М. Р. Судніка, М. Н. Крыўко;

• прааналізавана семантыка і этымалогія выяўленых адзінак;

• сістэматызавана колькасць лексем, распрацавана іх структурная класіфікацыя, праведзены неабходныя колькасныя падлікі.

Адной з важных асаблівасцяў тэматычнай групы выступае рознатыповасць моўных адносін паміж яе членамі або адсутнасць такіх наогул, таму страта таго ці іншага слова тэматычнай групы або змяненне яго значэння не адлюстроўваецца на значэннях іншых слоў гэтай групы. Адсутнасць моўных сувязяў паміж членамі тэматычнай групы не азначае, аднак, адсутнасці ў іх пазамоўных сувязяў. Дзякуючы менавіта гэтым сувязям словы і аб’ядноўваюцца ў тэматычныя групы.

Такім чынам, тэматычная група – гэта аб’яднанне слоў, якое грунтуецца не на моўных лексіка-семантычных сувязях, а на пазамоўных, г. зн. на класіфікацыі саміх прадметаў і з’яў навакольнага свету.

Запазычанні – адна з найважнейшых крыніц папаўнення лексікі прадметна-тэматычнай групы “інтэр’ер”. Лексіка папўняецца з развіццём грамадства: з’яўляюцца новыя віды мэблі, новыя прадметы інтэр’еру. За кошт гэтага і ўзбагачаецца прадметна-тэматычная група “прадметы інтэр’ера”.

Запазычанні абумоўлены тым, што такая лексіка – адна з сістэм адзінага тэрміналагічнага поля, станаўленне, развіццё і ўдасканаленне якога адбываецца ў рэчышчы тэндэнцыі да стандартызацыі тэрміналагічных сістэм, працэсаў, што не адмаўляе імкнення да захавання поўнай нацыянальнай спецыфікі, як умовы і формы існавання нацыянальнай культуры.