Сучасная народная спеўная традыцыя ў Беларусі

Беларуская народна-песенная традыцыя заснавана на размоўнай мове і валодае характэрнымі асаблівасцямі стылю і спосабу выканання. Спеўная культура беларусаў грунтуецца на глыбокіх традыцыях, якія адлюстроўваюць асаблівасці побыту, духоўны патэнцыял народа. Традыцыі – гэта феномен культуры; яны адыгрываюць выключную ролю ў сувязях пакаленняў, у захаванні і развіцці духоўнай спадчыны, у забеспячэнні жыццядзейнасці народа.

Традыцыі беларускай народна-песеннай культуры былі ў цэнтры ўвагі прызнаных карыфеяў этнамузыкалогіі і фалькларыстыкі Я. Гіпіус, З. Эвальд, Ф. Рубцова, К. Квіткі, М. Федароўскага, В. Бяляева. Немалую ўвагу ўдзялілі беларускаму рэлігійнаму музычнаму фальклору польскі і чэшскі даследчыкі Л. Куба, О. Кольберг. 

Разглядаючы пытанне фарміравання і развіцця беларускай народна-песеннай традыцыі ў першую чаргу трэба звярнуцца да дэфініцыі самаго тэрміна “традыцыя”. 

Культуралагічны слоўнік дае наступнае тлумачэнне дадзенага тэрміна: “Традыцыя (ад лац. Traditio – перадача) – элементы сацыяльнай і культурнай спадчыны, якія перадаюцца ад пакалення да пакалення і захоўваюцца ў пэўных грамадствах і сацыяльных групах на працягу доўгага часу. Першапачаткова гэта слова азначала “паданне”. Традыцыя перадаецца: 

1) або праз практычную імітацыю (паўтарэнне якіх-небудзь дзеянняў); 

2) або праз фальклор” [кравченко, с. 577]. 

Выбітны беларускі гісторык, этнограф і фалькларыст В. Цітоў больш канкрэтызуе паняцце “традыцыя”: “Традыцыяй называецца ўстойлівая этнакультурная з’ява, якая перадаецца з пакалення ў пакаленне, жыве і функцыянуе ў натуральным асяроддзі ў меншай ступені 80 – 100 гадоў, а часцей на працягу некалькіх стагоддзяў” [Цітоў, c. 38]. 

Да 60-х гадоў ХХ стагоддзя традыцыі, звычаі і спосаб мыслення разглядаліся як перашкоды да развіцця грамадства. Традыцыю трактавалі як ўстойлівую з’яву, якая перадаецца з пакалення ў пакаленне, паступова адмірае і не можа паўнапраўна суіснаваць у сучасных формах жыцця. Пад традыцыяй разумелі нейкія застылыя формы, якія змяняліся толькі пад уздзеяннем знешніх абставінаў

У другой палове ХХ стагоддзя вучоныя-краіназнаўцы прапаноўваюць новы падыход да разумення тэрміна “традыцыя”. Яны сцвярджаюць, што традыцыя гэта не статычнае паняцце – яно мае ўнутраны і знешні бакі, альбо іншымі словамі: сутнасць, якая адносна нязменная, і форма выражэння, якая можа змяняцца ” [ Осипова, с. 22–23, Штомпка, сс. 90, 96, лурье, с. 223–227].

Такім чынам, грунтуючыся на высновах і даследваннях аўтарытэтных сацыёлагаў, гісторыкаў, культуролагаў і этнолагаў, мы ў сваім даследванні будзем арыентавацца на тое, што народна-песенная традыцыя – гэта сукупнасць умоў існавання, рысаў стылю і прыёмаў выканання, якія надаюць своеасаблівасць і характэрныя адметныя ўласцівасці песеннага фальклору пэўнага народа ў адной абмежаванай мясцовасці (рэгіёне). 

Характэрнымі рысамі беларускай народнай песеннай традыцыі з’яўляюцца: лінеарнасць, як аснова музычнага стылю мыслення ў фальклоры беларусаў; прынцыповая манодыя раннетрадыцыйнай класікі беларускіх песень; разгорнутая мелізматыка, “гнуткасць” голасавядзення мелодый народных песень; пачатковыя элементы паліфаніі ў спеўных стылях: гетэрафонія, бурдон, падводка; маўленне як крыніца этнічных спеваў; арфаэпіка мовы, яе ўплыў на асаблівасці этнічных спеваў; натуральнасць і глыбіня розных дыялектаў беларускай мовы; гуказдабыванне ў высокім рэгістры (ротаглотачнае рэзаніраванне) і ў сярэднім рэгістры (грудное рэзаніраванне); розныя прыёмы агаласоўкі ў спевах [уводзіны, с. 8–9].

Акрамя рэгіянаьнай арыентаванасць беларуская народна-песенная традыцыя грунтуецца на жарнавай структурнасць беларускага песннага фальклору. З усёй жанравай структуры беларускага фальклору мы выдзяляем музычны фальклор, які дзеліцца на песенны, інструментальны і музычна-харэаграфічны. 

Музычны фальклор – песенная і інструментальная творчасць народа. Творы народнай музыкі ўзнікаюць на аснове мастацкіх традыцый і адлюстроўваюць калектыўна выпрацаваныя эстэтычныя прынцыпы. Абагульняючы і зберагаючы вопыт многіх пакаленняў, народная музыка мае вялікае эстэтычнае, пазнавальнае і выхаваўчае значэнне. Вядучае месца ў беларускай музычнай культуры займае песенная творчасць, якая ахоплівае некалькі вялікіх гістарычных пластоў [Беларускі фальклор]. 

Тэорыя, гісторыя і практыка народна-песеннага выканальніцтва ў Беларусі налічвае каля ста гадоў. На працягу ХІХ – ХХ стагоддзя ў Беларусі пройдзены шлях станаўлення ад аматарскай творчасці да прафесійнага майстэрства.

На сенняшні дзень у мастацтвазнаўстве, у тым ліку і ў музыказнаўстве, тэрмін “школа” не знайшоў пакуль свайго агульнапрынятага азначэння і трактуецца па-рознаму. Калі ў галіне выяўленчага мастацтва і архітэктуры шматлікія азначэнні гэтага тэрміна можна знайсці ў энцыклапедыях, то ў галіне музычнага мастацтва азначэння тэрмінаў “школа”, “выканальніцкая школа” наогул не існуе. I тым не менш яго вельмі часта ўжываюць выканаўцы, кампазітары, выкладчыкі. 

Тэрмін “школа” грэчаскага паходжання. Яшчэ ў Старажытнай Грэцыі школай называлі гутаркі філосафаў з іх вучнямі і паслядоўнікамі на вольныя тэмы. А з цягам часу тэрмін “школа” пачалі выкарыстоўваць для азначэння асобных напрамкаў у якой-небудзь галіне навукі, літаратуры, мастацтва [педэнц]. У галіне мастацтва тэрмін “школа” трактуецца часам у больш вузкім сэнсе, як спосаб навучання мастацкаму рамяству, майстэрству, тэхніцы. Так, у музыцы “школай” называюць падручнікі, мэта стварэння якіх – азнаёміць з методыкай першапачатковага навучання ігры на якім-небудзь інструменце. Такія падручнікі звычайна складаюцца з метадычных каментарыяў і рэпертуарных зборнікаў, напрыклад, “Школа ігры на фартэпіяна” (пад рэд. А. Нікалаева); “Школа ігры на трохструннай домры” (В.С. Чуніна) і інш. 

Да больш шырокую дэфініцыю тэрміна “школа” дае “Беларуская Савецкая Энцыклапедыя”: “Школа ў мастацтве і архітэктуры – група мастакоў ці мастацкіх твораў, звязаных агульнымі творчымі прынцыпамі, традыцыямі, прафесійнымі прыёмамі, часам тэматыкай. Тэрмін “школа” ўжываецца як вызначэнне нацыянальна-стылявой характэрнасці або цыкла твораў, выкананых вучнямі і паслядоўнікамі якога-небудзь вялікага майстра” [белсэ].

У “Энцыклапедыі літаратуры і мастацтва Беларусі” паняцце “школа” разглядаецца ў архітэктуры і выяўленчым мастацтве: “Школа ў архітэктуры характарызуе нацыянальную архітэктуру краіны, рэгіёна, калі своеасаблівасць выяўлена ў пэўных стылявых і храналагічных межах; таксама творы архітэктуры, выкананыя вучнямі і паслядоўнікамі значнага майстра. 

У выяўленчым і дэкаратыўна-прыкладным мастацтве: 

1) мастацкі кірунак, плынь, прадстаўленыя групай вучняў і паслядоўнікаў якога-небудаь мастака або групай мастакоў, блізкіх па творчых прынцыпах і мастацкай манеры; 

2) жывапіс, графіка, скульптура, дэкаратыўна-прыкладное мастацтва рэгіёна, якія вылучаюцца своеасаблівасцю ў пэўных стылістычных і храналагічных межах; 

3) нацыянальнае мастацтва Беларусі” [школа]. 

На наш погляд, гэтыя азначэнні паняцця “школа” можна перанесці на галіну народна-песеннага выканальніцтва. Такім чынам, мы можам разумець пад паняццем “школа” групу спевакоў або выканаўцаў (калі гаварыдь аб выканальніцкай школе), звязаных агульнымі творчымі прынцыпамі, пераемнасцю традыцый, якія валодаюць прафесійнымі прыёмамі спеваў,  а таксам ведамі ў галіне нацыянальна-стылявыміых асаблівасцяміў беларускай спеўнай манеры.

А між тым узаемасувязь гэтых двух момантаў вельмі часта і вызначае жыццяздольнасць школы. Такім чынам, падкрэслім, што ў паняцце “выканальніцкая школа” трэба абавязкова ўключаць і педагагічны момант, іншымі словамі, спосаб навучання выканаўцаў, тым больш што гады навучання становяцца адным з галоўных фактараў фарміравання выканальніцкага майстэрства музыкантаў. Вядомы заснавальнік ленійградскай фартэпіяннай школы Л.В. Нікалаеў у паняцце “школа”" таксама ўключаў “не толькі эстэтычны і тэхнічны, але і педагагічны фактары” [коченева].