Вобразна-сімвалічныя дамінанты ў зборніках Алеся Разанава Курсовая работа (проект)

Творчасць Алеся Разанава настолькі шматгранная і разнастайная, што абумовіла розныя прачытанні яго паэзіі. Пры разглядзе творчасці Алеся Разанава ў кантэксце сусветнага мастацтва слова ўзгадваліся самыя розныя імёны, стылі, напрамкі і школы: Шылер, Гётэ, Гаўптман, Ніцшэ, Тагор, Рыльке, Цютчаў, Ахматава. Так, Г. Кісліцына адносіць творчасць Алеся Разанава да постмадэрнісцкай мастацкай парадыгмы, а Ева Лявонава – да мадэрнізму, да еўрапейскай філасофска-літаратурнай традыцыі “рэчыўнасці”. І таму ёсць падставы: як зазаначае даследчыца: “Паэзія Разанава – гэта сапраўдны філасофска-эстэтычны космас, узор сінкрэтычнага мастацкага мыслення; такая паэзія не можа атаясамлівацца з нейкім адным з накірункаў або стыляў, а адметная іх узаемапранікненнем, іх знітаваннем” [19, с.32].

Філасофія “рэчыўнасці” пададзена ў такіх паэмах А. Разанава, як “Гліна”, “Паэма вяхі”, “Паэма выніку”, “Паэма святла”, “Паэма сланечніка”, “Паэма рыбіны”, “Камень”, у шматлікіх вершасказах. Разглядаючы паэзію А.Разанава праз прызму работы нямецкага філосафа-фенаменолага Марціна Хайдэгера “Выток мастацкага твора”, Е. Лявонава заўважае: “...з апісальнасцю мастацкая манера Разанава не мае нічога агульнага: стыхія паэмы – рух, яе філасофія – гэта філасофія не сузірання, а працы-творчасці. Увагу аўтара паэмы прыцягваюць, відавочна, асноўныя складовыя не побыту, а быцця чалавека, і існуюць яны ў мастацкім космасе Разанава ў дыялектычнай непарыўнасці і ўзаемаперацякальнасці” [20, с.29]. Алесем Разанавым асэнсоўваецца сутнасць самых розных рэчаў: дарогі, агню, лесу, руні, берагу, сонца, студні, каранёў, пасткі, рукі, шляху і інш.:

Беларускі мароз насяляе наваколле маразамі.

Рускі мароз малюе розы.

Польскі mroz мружыць вока.

Чэшскі mrаz разам з зарой высвятляе рэчы і

разам са змрокам зацямняе.

Стараславянскі мразъ росную марасу

“ператармошвае” ў снежную шэрань, а мурзатую

гразь “ператарможвае” ў гартаваную брукаванку.

Палабскі mоrz змораны.

(“Мароз”)

Е. Лявонава падкрэслівае: “Стаўленне да рэчы Разанава мае шмат кропак судакранання з яе рылькаўскай канцэпцыяй. Як і Рыльке, Разанава вабіць усведамленне руху ў рэчы; як і Рыльке, ён успрымае ў якасці рэчаў побытава-звыклыя прадметы і “высокія”, “апошнія”, прыродныя з’явы, чалавека і Бога; як і ў Рыльке, у Разанава “рэчаіснасць” адзіная”, цэласная” [21, с.40].

Паняцце вобразу – цэнтральнае у літаратуры і азначае пераствораную ўяўленнем аўтара ці вымышленую карціну рэчаіснасці, свету, жыцця ў цэлым.

Паводле слоўніка літаратурных тэрмінаў, вобраз уяўляе сабой асобы спосаб эстэтычнага адлюстравання рэчаіснасці ў канкрэтнай, індывідуальна-пачуццёвай форме з дапамогай маўлення. Літаратура, як і мастацтва ўвогуле з’яўляецца “мысленнем у вобразах”, сутнасць літаратуры, паэзіі, у тым, што абстрактнай ідэі надаецца жывы, пачуццёвы, эстэтычны вобраз [27, с.21].

Літаратурны вобраз шматаблічны і мае некалькі значэнняў. Найбольш распаўсюджаная з’ява, з якой мы ў асноўным судакранаемся – гэта так званыя слоўныя вобразы, або тропы. Менавіта пры дапамозе тропаў у значнай ступені ў паэзіі фарміруецца вобраз-перажыванне, гэта значыць тая эмоцыя, якой твор “зараджае” чытача. Для лірыкі ў цэлым характэрны вобраз лірычнага героя. У ліра-эпічных творах ствараюцца вобразы-персанажы, як станоўчыя, так і адмоўныя, вобразы-малюнкі, вобразы-пейзажы, вобразы-рэчы, вобразы-дэталі (або мастацкія дэталі), вобразы-падзеі, калі з ланцуга такіх падзей складаецца сюжэт твора. У выніку спалучэння ўсіх гэтых вобразаў у літаратурным творы ва ўяўленні чытача ўзнікае цэласны вобраз малюнку жыцця, створаны пісьменнікам [27, с.21].

Сімвал як вобраз, такім чынам, уяўляе сабой пэўны прадметны, какнрэтны аб’ект (гэта можа быць нават уяўленне, постаць нейкай асобы), за якім умоўна замацаваны пэўнае абстрактнае значэнне.

У паэтычным слоўніку сімвал (ад гр. symbolon – умоўны знак) падаецца як адмысловы від тропа, сутнасць якога заключаецца ва ўмоўным абазначэнні пэўным прадметам ці слоўна-вобразным знакам сутнасці якой-небудзь з’явы, паняцця. Сімвал падобны да алегорыі, але адрозненне ў тым, што умоўная сувязь алегорыі з абазначаемым паняццем мае цалкам адназначны характар, у той час як сімвал вызначаецца шматзначнасцю. Ён можа быць прыдатны да розных з’яў рэчаіснасці. Так, найбольш старажытнае слоўнае мастацтва, беларуская народна-паэтычная творчасць выпрацавала цэлую катэгорыю сімвалаў. Гэта птушкі (сокал – сімвал мужчыны, голуб і галубка – сімвал закаханай пары), і дрэвы (зялёны дубочак – сімвал хлопца, каханага, каліна – сімвал дзяўчыны), і з’явы прыроды (рака, Дунай – сімвал разлукі), і лічбы (“шчаслівыя” лічбы тры, сем, дзевяць), і колеры (жоўты – сімвал здрады, чорны – сімвал жалобы). Літаратура асвоіла багацце гэтай народнай сімволікі. Разам з тым пісьменнікі стварылі і шэраг уласна літаратурных сімвалічных вобразаў, што было неабходным для выяўлення пэўнай ідэйнай задумы ў тых ці іншых творах. Так, у творчасці М. Танка значэнне вобраза-сімвала набыла сасна. Яна сімвалізуе сабой вонкава някідкаю, затое “вечназялёную” прыгажосць роднай зямлі, яе

Разгледзім зборнікі пункціраў «У горадзе валадарыць Рагвалод» (1992), «Паляванне ў райскай даліне» (1995) і «Рэчаіснасць» (кніга датуецца 1998 г., але нізка пункціраў – 1995 – 1997 гг.).

“У горадзе валадарыць Рагвалод” (1992). Зборнік склалі паэтычныя мініяцюры і вершаказы – жанр, праз які слова выяўляе свае таямніцы і ўтварае свой нечаканы партрэт. «Горад», «Дуб», «Жалеза», «Камень», «Дарога» – гэта вобразы-назвы, вобразы-тэмы некаторых вершаказаў. У мазаіцы разнастайных фарбаў, з якіх вынікаюць гэтыя новыя для беларускай паэзіі творы адлюстроўваецца аўтарскі эпас космасу.

Нярэдка вобразы, пазначаныя ў квантэмах, выступаюць як творчы матэрыял для далейшых вершаказаў. Гэта добра ілюструецца, напрыклад, праз супастаўленне квантэмы («руіны запарушваюцца / рунь / уваскрашае руны / неба блізка» [32, с. 120]) і страфы з ранняга вершаказу пад назвай «Рунь»: «Рунь – руны зямлі, карункі грунту. / Яна зялёная, але ў яе «турме» ляжыць залатое руно» [33, с. 20]).

У вершаказе «Рунь» сказ-вынік завязаны на дзеяслоўным аказіяналізме «рунлівее». Для тлумачэння яго этымалогіі прывядзем усю заключную страфу твора: «Аб ёй рупіцца Ярыла. / Яе жагнае вогненым заклёнам Пярун. / І чалавек, пазіраючы на яе, рунлівее норавам» [33, с. 20]. Гукаспалучэнне «рунь», якое абыгрываецца ў творы, і дзеяслоў «рупіцца» складаюць новае, кантэкстуальна абумоўленае паняцце. Падобны прыём рэгулярна скарыстоўваецца ў вершаказах.

Прыклад аказіянальнай словаформы назоўніка, што абазначае сімвалічны вобраз птушкі, знаходзім у вершаказе «Птах». Тут аказіяналізм «птахчымасці» утвараецца на сутыку слоў «птах» і «магчымасці» [33, с. 113]. У вершаказе «Дым» аказіяналізм «невідзімнасць» створаны праз узаеманакладанне ключавога слова і рускай словаформы «невидимость».

Тут прымяняецца той жа шырокі арсенал прыёмаў гукапісу, што і ў адверсэтавых творах. Сказ-вынік, не абавязковы і для першых, адсутнічае (адзнаку пэўнай выніковасці можа мець хіба што беларускі адпаведнік). Кожная страфа пачынаецца з ключавога слова і ўказання мовы, да якой яно адносіцца (у межах аднаго твора скарыстоўваецца да дванаццаці моўных адпаведнікаў). З мэтай увядзення адпаведнага кантэксту часта тут скарыстоўвацца тапонімы, а таксама іншыя словы той ці іншай мовы: «Рускі в о л к «волокаецца» ад Валакаламска да Валачаеўкі і Ваўкавыска; ён вялікі, як вол, лоўкі, нібы іголка, і ўвасабляе трыадзінства «воли», «алкности» і «лукавства»» [33, с. 23].

“Паляванне ў райскай даліне” (1995). Гэтую кнігу А. Разанава складаюць творы, якія, па сутнасці, з'яўляюцца творамі аўтарскага жанру

У кнізе ярка выявілася міфалагема вады. Так, “Паэма рыбіны” складаецца з вялікай колькасці невялікіх частак-строфаў (паэма уяўляе сабой ліра-празаічны пачатак), якія, як правіла, апісваюць завершаную сітуацыю, выражаюць закончаную думку.

З рэалістычных побытавых замалёвак-апісанняў у паэме вынікаюць раптоўныя метафізічныя рэфлексіі, сентэнцыі, рытарычныя запыты, што выражаюцца не адцягненымі філасофскімі паняццямі, а нібыта простымі словамі «сялянскай» мудрасці: «Аднойчы згубіў ты ключы ад крамы – быў крамнікам, хадзілі шукаць іх усёю хатай: па розных баках, па розных закутках, дзе ты быў напярэдадні – і адшукалі… А як растлумачыш сёння, дзе быў і што страціў?» [36, c. 156]. Азначаны кантраст найбольш заўважны пры супастаўленні аповеду пра лёс анучніка і «прыпавесці аб рыбаках і рыбінах», якую ён расказваў сваім дзецям. Прыпавесць гэтая нясе вялікую сімвалічную нагрузку: па знешніх рысах яна адсылае да казкі пра старога і залатую рыбку, якая, дарэчы, і ў пушкінскім увасабленні блізкая да прыпавесці: «Усе лавілі звычайных і толькі адзін незвычайную, усе вярталіся з рыбаю, а ён ні з чым…» [36 c. 157]. Адсюль узнікае блізкі да біблейскага матыў аддзякі за веру, што палягае ў ідэі чакання, заўсёднага жыццёвага пошуку: «Калі ёсць звычайная рыба, павінна быць незвычайная, і, значыць, хто ловіць яе, той зловіць» [36 c. 157].

Далей чалавек «састарыўся і знямогся – і тады засмуціўся-за смутка ваў (ізноў відавочная казачна-прыпавесцевая стылістыка), бо тое, што ловіцца ў вечнасці, – яшчэ невядома, ці зловіцца ў век» [36, c. 157 – 158]. Па лаканічнасці апошні радок успрымаецца як фармулёўка адной з «мараляў» ці філасофскіх высноў прыпавесці. І гэта не адзіная выснова. Чытаем далей: рыба тая прыплыла «па абавязку незразумелым…Як гутарылі – невядома, але вядома – сказаў ён: узнагародзь… А яна сказала: ты ўжо ўзнагароджаны» – узнагароджаны, трэба разумець, самім чаканнем, што можна інтэрпрэтаваць як увасабленне духоўнага вопыту як галоўнай каштоўнасці чалавечага жыцця. На схіле дзён чалавек турбуецца не аб тым матэрыяльным, што нажыў, а аб тым, як ён гэтае жыццё пражыў: «Але галоўнае ўжо адбылося, ўжо вестка яму далася, што ён недарэмна лавіў, што злавіў найбольш…» [36, c. 158]. Найбольш за многіх іншых, што лавілі «звычайную», «штодзённую», «нямую» рыбу, г. зн. прагнулі задавальнення матэрыяльна-побытавых патрэбаў.

Такім чынам, вобраз рыбы ўздымаецца да сімвалу духоўнага росту чалавека, а працэс лоўлі, пры якім, кажуць, важны не вынік, а сам працэс, атаясамліваеца з самім жыццём, сістэмай каштоўнасцей, учынкаў, якія здзяйсняе чалавек. Праз гэта выяўлена філасофія бацькі-«анучніка», што заключаецца ў імкненні пражыць адведзены кавалак часу ў пошуку сэнсу

Шматгранная паэзія Алеся Разанава абумовіла самыя розныя і супярэчлівыя яе прачытанні. Даследчыкі адзначаюць ў ёй паралелі з самымі рознымі імёнамі, стылямі і напрамкамі еўрапейскай, амерыканскай, японскай літаратур, уключаючы паэтаў срэбнага веку (В.Хлебнікаў, Г.Ахматава). Адзнакі філасофіі “рэчыўнасці” выяўляюцца ў такіх паэмах А.Разанава, як “Гліна”, “Паэма вяхі”, “Паэма выніку”, “Паэма святла”, “Паэма сланечніка”, “Паэма рыбіны”, “Камень”, а таксама шматлікіх вершасказах, што блізка канцэпцыі Райнера М. Рыльке. Асаблівасці разанаўскага стаўлення да вобразу рэчы можна ахарактарызаваць як успрыняцце руху ў рэчы; калі рэчы ўяўляюць сабой побытава-звыклыя прадметы (у тым ліку прыродныя з’явы, чалавек) і “высокія”, пры гэтым “рэчаіснасць” Разанава адзіная і цэласная. Улюбёныя жанры Разанава – зномы, версэты, вершаказы, квантэмы, узнаўленні, пункціры. Нягледзячы на тое, што гэтыя творы адсылаюць да самых разнастайных авангардысцкіх напрамкаў ХХ ст. (дадаістаў, сюррэалістаў, экспрэсіяністаў (“Паэма запаленых свечак”), футурыстаў (“У горадзе валадарыць Рагвалод, пераклад твораў В. Хлебнікава “Паляванне ў райскай даліне”), шэраг аўтараў аспрэчваюць прыналежнасць творчасці А. Разанава да постмадэрнізму на падставе такіх рыс, як: адсутнасць у паэзіі Разанава ўласцівай гэтаму напрамку гульні з сэнсамі і цытатамі; цэласнасць свету Разанава супрацьпастаўлена фрагментарнасці і хаосу постмадэрнізму; творы паэта лучыць з постмадэрнізмам так званы гульнёвы прынцып, аднак атмасфера ў яго творах не смехавая, а разважліва-філасофская, нават драматычная і трагічная.

Паняцце вобразу – цэнтральнае у літаратуры і азначае пераствораную ўяўленнем аўтара карціну рэчаіснасці. Сімвал як адмысловы від тропа, з’яўляецца пэўным прадметам, што выступае як знак, умоўнае абазначэнне сутнасці якой-небудзь з’явы ці паняцця. Сімвал падобны да алегорыі, але адрозніваецца сваім неадназначным прачытаннем. З паняццем сімвалу цесна звязана паняцце архетыпу як першавобразу, універсальнага сімвалічнага матыву, які існуе ў чалавечай падсвядомасці і выяўляецца адначасова ў культуры многіх народаў. Ужо ў першым зборніку Разанава “Адраджэнне” ўпершыню з’яўляецца яго цэнтральны вобразна-сімвалічны матыў шляху (“Пошук”), матыў палёту (“Чалавек”). У зборніку “Назаўжды” (1974) распачата тэма заганнай цікаўнасці чалавецтва (“«Балада цікаўнасці»”), якое чакае расплата за спазнанне (архетып з біблейскіх часоў), матыў гэты будзе развівацца ў многіх творах наступных зборнікаў, а таксама вобраз «цёмнага куба» (“дух разбурэння, дух знішчэння”), крэпасць як архетыповы вобраз-сімвал, архетып каменя (зб. “Назаўжды”). Галерэя культурных і гістарычных дзячоў, а таксама бунтароў і першапраходцаў («Эксперыментатары», «Барабаншчык», «Першапраходцы», «Балада пратэсту», «Арышт Кастуся Каліноўскага», «Рагнеда» і інш.) пазначае тыя скразныя філасофска-эстэтычныя ідэі, што больш поўна выявяцца і атрымаюць асэнсаванне ў