Яўгенія Янішчыц: адметнасці творчай індывідуальнасці Курсовая работа (проект)

Асэнсаванне законаў свету, уласнага быцця ў ім праходзяць прыхвана, але выразным лейтматывам праз усе вершы Я. Янішчыц, як чалавека чулага, уражлівага, думаючага.

Пачнем з таго, што вобразны свет паэтэсы (і гэта заўважана літаратуразнаўцамі [7,9,10]) стаіць, умоўна кажучы, на чатырох жыццёвых асновах. З часоў старажытнасці вядомая натурфіласофская тэорыя Арыстоцеля пра тое, што асноўнымі пачаткамі свету (і чалавека таксама) з’яўляюцца чатыры стыхіі: зямля, вада, агонь і паветра.

Вобраз зямлі. Паэтэса адчувае крэўную роднасць “з птушкамі, з рамонкамі” [30, с. 7], быццам яна – часцінка ўсягг сусвету, яго прыроды. Кожны радок яе прасякнуты думкай, што аднолькавыя правы на існаванне маюць усе дзеці Зямлі. І менавіта зямля збліжае і аб’ядноўвае чалавека з усімі праявамі навакольнага свету. Але людзі, асабліва найноўшыя пакаленні, не заўважаюць мацярынскую пяшчоту сваёй зямлі, абыякава ставяцца да яе, не любяць рабіць на ёй спрадвечну земляробчую працу (“Адвыклі яны ад зямліцы, // Гатовае ім падавай” [31, с. 16]). А з гэтага вынікае закон Прыроды: значыць, яны не проста жывуць адарвана ад сваіх вытокаў, але ўсё больш і больш аддаляюцца ад іх, і разам з імі – ад усяго Сусвету, [7, с.161].

Людзі робяць памылкі, варагуюць між сабою, дратуюць зямлю тэхнікай для забойстваў. А чулая планета перажывае разам з людзьмі іх душэўны боль, імкнецца супакоіць і падтрымаць людзей у цяжкую хвіліну:

Калі адходзяць слынныя паэты,

Цішэй сама становіцца зямля.

Нервуецца стамлёны млын планеты,

І замірае тонкі круг камля [31, с. 33].

Але людзі бясконца ваююць, забіваюць самі сябе, знішчаюць усё жывое, не чуюць, што “зямля занепакоена, // Цяжка стогне зямля” [32, с. 46], не заўважаюць яе пакут. Пратэст супраць гэтага і вялікая трывога за лёс планеты, Радзімы ўвесь час нарастаюць у душы паэтэсы:

Калі ж нарэшце вылюднее свет

І скончацца ваенныя пагрозы?

Калі ж да шчэнту згіне яд і тля

І станецца любоў не выпадковай? [32, с. 44].

Яўгенія Янішчыц успрымае зямлю як “першародную аснову”, якая творыць жыццё і ад якой залежыць жыццё, найперш чалавечае. Адухаўленне Зямлі, успрыняцце яе як жывой спалучаецца з адчуваннем роднасці, любові да яе. Паэтэса разумее, што Зямля – Маці, а гэта нараджае цесную сувязь з Радзімай, з усім, што дорага сэрцу. Менавіта Радзіма вяртае непахіснаць, веру ў сябе, дорыць радасць, напаўняе сэрца святлом і спакоем. Галоўнае – захоўваць яе законы, чаго так бракуе чалавецтву.

Паэзія кахання ХХ стагоддзя ўзбагацілася на таленавітых творцаў. Інтымная і любоўная лірыка Я. Янішчыц, Т. Бондар, Р. Баравіковай, Н. Мацяш, Г. Каржанеўскай і іншых жанчын-паэтак вызначаецца шчырай спавядальнасцю і багатая на эмацыянальна-псіхалагічныя адценні пачуцця. Безумоўна, выяўленчы характар верша ў кожнай з іх своеасаблівы і адметны. Калі ў свет кахання ў Таісы Бондар афарбаваны смуткам, у ім шмат пакутна-балючых перажыванняў, у Ніны Мацяш пачуццё кахання – высокі і таемны дар, філасофія духоўнай прыгажосці і чалавечага быцця, Раіса Баравікова – уся ў эмацыянальнай парывістасці, трапяткіх прадчуваннях і пошуку ўнутранай гармоніі, то Яўгенія Янішчыц выказвае інтымныя пачуцці з жаночай далікатнасцю, сардэчнай прачуласцю, светлай тугой. Наогул гэтае пачуццё – галоўны нерв жаночай паэзіі. Згадайма радкі з верша Я. Янішчыц: «Пачынаецца ўсё з любві, а інакш і жыць немагчыма» («Ты пакліч мяне. Пазаві...»). [33, с.228].

Лірычная гераіня паэткі – “перш-наперш… жанчына” (Я. Янішчыц). “Жыць у імя вяртання” (Я. Янішчыц) – вяртання кахання – гэта яшчэ адзін з вызначальных матываў лірычнай творчасці паэткі [33, с.228]. Гераіня Янішчыц лірычна-сардэчная. Няма ў радках паэтэсы і ценю гучнай паэзіі; яна ўся – у апавядальных пачуццях, у трывожна- тужлівых прадчуваннях і хваляваннях. Яе самавыяўленне скрозь у даверлівасці жаночага свету, поўнага балючасці, драматызму, і гэтая танальнасць успрымаецца вельмі сугучнай, блізкай лірычнаму характару пачуццяў Яўгеніі Янішчыц, якая ў адным з вершаў сказала: “Ды ў кожнай смяшынцы і ў слёзцы любой // Перш-наперш, я толькі жанчына” (“Сухі і маланкай апалены ствол…”).

У рамантычна ўзвышаным арэоле паўстае ў паэзіі Янішчыц вобраз саду: “І блаславіць нашчадак акрылёна // Кахання сад і ластаўку вясны” (“Кахання сад і ластаўка вясны”). “Кахання сад” – сімвал чалавечага шчасця, духоўнай красы і вясновай радасці жыцця.

Такой прысні, як яблыневы сад.

Там не ачахла сонечная сцежка.

Хвалюецца высокі снегапад,

А на губах – іскрыстая усмешка.

(“Такой прысні, як яблыневы сад…”)

Лейтматывам праходзіць вобраз саду праз усю лірыку Яўгеніі Янішчыц, якая жыла шчырай любоўю і пяшчотай, сцвярджала, што “душа жыве душою”. Чыстыя і светлыя радкі выліліся з яе сэрца пра родны палескі край, хараство свету і зямнога існавання. З радасцю, а пазней з шчымлівасцю і гаркотай выказвала паэтка свае інтымна- любоўныя пачуцці. “Зялёны сад” у паэтычным успрыманні Я. Янішчыц – вечнае абнаўленне і адраджэнне жыцця, сведчанне пераемнасці пакаленняў, увасабленне вечнага, прыгожага,

Не выклікае сумненняў, што жыццё Янішчыц, як чалавека, жанчыны, творцы пастаянна, з рознай нагоды, перакрыжоўвалася з лёсам іншых людзей. Надзеленая трапяткім і чулым сэрцам, яна жыла вострым адчуваннем прыналежнасці свайго таленту і сваёй творчасці роднай зямлі і яе людзям, мінуламу і сучаснасці. Сама яна пра гэта ўмела сказаць арыгінальна: ”Як выйдзе вясна з берагоў і ўпадзе // На грудзі зямлі, бы з патопу, // Не ў ціхім балоце, не ў шалкай вадзе – // Шукайце мяне між натоўпу [35, с. 66].

Праблема вайны. Аднак сучаснасць з яе падзеямі і ўзрушэннямі паступова мяняла прыярытэты, надавала надзённасць і грамадскую значнасць іншым духоўна-грамадзянскім тэмам: перабудова, адраджэнне і г. д. Так, з сярэдзіны 1980-х гг. беларускія паэты пачалі адгукацца на ваенныя падзеі ў Афганістане. Трагізм “інтэрнацыянальнай дапамогі”, горыч, туга і іншыя пачуцці выявіліся ў вершах Я. Янішчыц “Верш, напісаны ў цырульні”.

У жаночай існасці Я. Янішчыц быў закладзены глыбінны чалавекалюбчы пачатак: чуласць, дабрыня, шкадаванне, міласэрнасць, спагада… Сапраўднай мацярынскай трывогай адгукнулася сэрца паэткі, калі тая пабачыла юнакоў-навабранцаў у цырульні. У Афганістане тады гінулі зусім маладыя бязвусыя беларускія хлопц. “Смех… безаглядна-малады” спарадзіў у лірычнай геранін словы засцярогі і просьбы:

…Радзімыя, шчымлівыя жаўронкі,

Дай Бог сустрэць мне вас праз два гады!

Шчаслівае дарогі вам і пошты,

Хай вас цяпло радзімы саграе.

…Ад першай кулі гінуць. Ад апошняй.

Не па-мі-рай-це!.. хлопчыкі мае.

Пра “Верш, напісаны ў цырульні” крытык Д. Бугаёў піша: “Чытаючы такія радкі, дзівішся, як многа можа ўмясціць у сябе паэтычнае слова, калі яно выспела ў чулай і спагадлівай душы таленавітага майстра” [37]. Сапраўды, у творах Я. Янішчыц уражвае перажытасць выказанага і глыбіня адчутага ў чалавечым жыцці.

Чулая планета перажывае разам з людзьмі іх душэўны боль, імкнецца супакоіць і падтрымаць людзей у цяжкую хвіліну:

Калі адходзяць слынныя паэты,

Цішэй сама становіцца зямля.

Нервуецца стамлёны млын планеты,

І замірае тонкі круг камля [31 , с. 33].

Але людзі бясконца ваююць, забіваюць самі сябе, знішчаюць усё жывое, не чуюць, што “зямля занепакоена, // Цяжка стогне зямля” [32, с. 46], не заўважаюць яе пакут. Пратэст супраць гэтага і вялікая трывога за лёс планеты, Радзімы ўвесь час нарастаюць у душы паэтэсы:

Паэтычная філасофія Я. Янішчыц заснавана на асноўных, спрадвечных законах быцця – любові да свету, да дому, да людзей. Паэтка не вытрывала выпрабаванняў – талентам, жыццёвымі нягодамі, адчуванне адзіноты сярод многіх любячых яе людзей. Але пакінула каштоўную спадчыну сапраўднага талента-самародка, які вырас з жыццядайных народных, палескіх, вясковых крыніц. Нягледзячы на ўсю скруху, чытаючы яе творы, хочацца жыць. Яе адметная, шчасліва-балючая філасофія ствараецца мноствам самабытных вобразаў, з якіх мы закранулі толькі некалькі: зямля, Палессе, рака, горад, вецер, адзінота, каліна.

Каханне асацыіруецца ў Я. Янішчыц з асновамі быцця. Лірычная гераіня паэткі надзвычай далікатная, цнатлівая і лірычна-сардэчная. Яе характар не змяняецца на працягу ўсёй творчасці паэткі. Узвышанае, жаданае, без якога немагчыма само жыццё – пачуццё кахання выяўляецца праз вобразы святла, саду, ластаўкі, то лёгкай, то трывожнай, то горда непрыручанай; праз матывы вясны і агню – агню кахання, агню зялёнай квецені і інш. Гэта толькі некаторыя вобразы, якія больш шырока даследуюцца літаратуразнаўцамі.

Экалагічная, антываенная тэматыка, праблема захавання сутнасных асноў быцця, увасобленых у спрадвечных народных каштоўнасцях, неаднойчы аналізаваліся ў самых розных вершах Я. Янішчыц. “З глыбінь народнага жыцця”, паводле выслоўя Н. Гілевіча, вылецела Янішчыц у літаратуру, такія ж карані мела і яе філасофія, і жыццёвыя погляды. Яе лірычная, жаноцкая, мацярынская натура выклікала да жыцця прыгожыя, вобразныя, але надта балючыя радкі грамадскай занепакоенасці лёсам сваёй краіны, яе зямлі, яе людзей і іх душаў.