Беларускiя народныя прыказкi як сродак абагачэння якаснага слоунiкава запаса дзятей старэйшага дашкольнага узросту. Курсовая работа (проект)

Мэтай навучання роднай мове дзяцей дашкольнага ўзросту з'яўляецца развіццё маўленчых здольнасцяў і ўменняў, культуры маўленчых зносін, распрацоўка спосабаў авалодання дашкольнікамі навыкамі практычных зносін, фарміраванне перадумоў чытання і пісьма.

Асноўныя задачы развіцця маўлення – выхаванне гукавой культуры, узбагачэнне і актывізацыя слоўніка, фарміраванне граматычнага ладу маўлення, навучанне звязнаму маўленню – вырашаюцца на працягу ўсяго дашкольнага перыяду развіцця, аднак на кожным узроставым этапе ідзе паступовае ўскладненне зместу маўленчай працы, змяняюцца і метады навучання.

Развіццё слоўніка – гэта працяглы працэс авалодання слоўнікавым запасам, што сабраны народам у працэсе яго гістарычнага развіцця. Беднасць слоўніка перашкаджае паўнавартасным зносінам і агульнаму развіццю дзіцяці. І наадварот, багацце слоўніка з'яўляецца прыкметай добра развітого маўдення і паказчыкам высокага ўзроўню інтэлектуальнага развіцця. Своечасовае развіццё слоўніка – адзін з важных фактараў падрыхтоўкі да школьнага навучання. Дзеці, якія не валодаюць дастатковым лексічным запасам, паказваюць вялікія цяжкасці ў навучанні, не знайшоўшы неабходных слоў для выражэння сваіх думак. Настаўнікі адзначаюць, што вучні з багатым слоўнікам лепш вырашаюць арыфметычныя задачы, лягчэй авалодваюць навыкамі чытання, граматыкай, больш актыўныя ў інтэлектуальнай працы на ўроках.

Нягледзячы на тое, што ў даследаваннях надаецца дастатковая ўвага пытанням развіцця слоўніка дашкольнікаў, на сённяшні дзень працягваецца выбар сродкаў, якія найбольш эфектыўна спрыяюць развіццю лексікі дзяцей.

У дадзеным выпадку шырокімі магчымасцямі для развіцця слоўніка дзяцей валодаюць творы малых формаў фальклору (прыказкі, пацешкі, прымаўкі, загадкі). Гэта звязана з тым, што малыя формы фальклору даступныя і цікавыя дзецям, выклікаюць у іх эмацыйны водгук, спрыяюць паспяховаму запамінанню розных слоў. У прыватнасці, прыказкі ўзбагачаюць якасны лексічны слоўнік дашкольнікаў, дапамагаюць выказваць свае думкі, пачуцці вобразна і эмацыянальна, далікатна паказаць сваё стаўленне да той ці іншай з’явы паўсядзённага жыцця, падзеі і г.д. 

Дашкольны ўзрост ўяўляе сабой перыяд, калі адбываецца актыўнае засваенне дзіцем асноў маўлення, станаўленне і развіццё ўсіх бакоў маўлення: фанетычнага, лексічнага, граматычнага. Паўнавартаснае авалоданне роднай мовай у дашкольным дзяцінстве ўяўляе сабой неабходную ўмову вырашэння пытання разумовага, эстэтычна-маральнага выхавання дашкольнікаў у максімальна сензітыўны перыяд дзіцячага развіцця.

Авалоданне слоўнікавым запасам з’яўляецца асновай маўленчага развіцця дашкольнікаў па той прычыне, што слова з'яўляецца найважнейшай адзінкай мовы. Менавіта ў слоўніку адлюстроўваны змест маўлення. Словы абазначаюць прадметы і з'явы, іх прыкметы, якасці, уласцівасці і дзеянні з імі. Дзеці засвойваюць тыя словы, што неабходныя для іх жыццядзейнасці і рэалізацыі зносін з наваколлем. Таму галоўнам ў развіцці дзіцячага слоўніка выступае засваенне семантыкі слоў і іх ужыванне ў адпаведнасці з кантэкстам выказвання, з маўленчай сітуацыяй.

Даследаванні псіхолагаў, педагогаў, лінгвістаў (Л.С. Выгоцкі, СЛ. Рубінштэйн, Д.Б. Эльконін, А.В. Запарожац, А.А. Лявонцьеў, Л.В. Шчэрба, А.А. Пяшкоўскі, А.Н. Гвоздзеў, В.В. Вінаградаў, К.Д. Ушынскі, Е.І. Ціхеева, Я.А. Флёрына, Ф.А. Сохін, Л.А. Пяньеўская, А.М. Леушына, А.І. Салаўёва, М.М. Коніна) стварылі перадумовы для комплекснага падыходу да вырашэння задач маўленчага развіцця дашкольнікаў.

Даследаванні, што былі праведзены ў лабараторыі развіцця маўлення Інстытута дашкольнай адукацыі і сямейнага выхавання, дазволілі вылучыць тры асноўныя напрамкі распрацоўкі псіхолагапедагагічных праблем развіцця маўлення дашкольнікаў, ўдасканалення зместу і метадаў навучання роднай мове [Струніна, Ушакова, с. 6]:

1. структурны, што заключаецца ў фарміраванні розных узроўняў сістэмы мовы: фанетычны, лексічны, граматычны; 

Гаворка дзяцей дашкольнага ўзросту адрозніваецца рухомасцю і няўстойлівасцю. Яны могуць арыентавацца на сэнсавы бок слова, аднак дакладнае ўжыванне слова выклікае ў многіх дзяцей цяжкасць. Большасць дзяцей не валодаюць у дастатковай ступені ўменнем будаваць апісанне і апавяданне: парушаюць структуру, паслядоўнасць, не валодаюць уменнем звязваць паміж сабой сказы і часткі выказвання.

Узроўні маўленчага развіцця дзяцей аднаго ўзросту бываюць вельмі рознымі. Асабліва ярка гэтыя адрозненні выступаюць бліжэй да старэйшага дашкольнага ўзросту. Па-першае, да гэтага часу большасць дзяцей засвойвае маўленне гука і слова. Па-другое, дзіця авалодвае звязным маўленнем і пачынае будаваць самастойнае выказванне, якое складаецца на першым часе толькі з некалькіх сказаў.

На думку даследчыкаў О.С. Ушаковай і А.М. Струнінай, узровень маўленчага развіцця дзяцей дашкольнага ўзросту можна выяўляць па методыцы, распрацаванай для сярэдняй групы. Аднак дадаюцца і ўскладняюцца некаторыя заданні [24, с. 177].

Што тычыцца лексічнага слоўніка, то дзіця старэйшага дашкольнага ўзросту павінен:

1) разумець словы, блізкія і супрацьлеглыя па сэнсе, а таксама розныя значэнні шматзначнага слова;

2) разумець і ўжываць абагульняючыя словы (мэбля, гародніна, посуд);

3) падбіраць прыкметы, якасці і дзеянні да назвы прадметаў;

4) параўноўваць і называць прадметы па памеры, колеру, велічыні.

У адпаведнасці з вышэйпрыведзенымі аспектамі ў рамках дадзенага даследавання была праведзена дыягностыка лексічнага слоўніка дзяцей старэйшага дашкольнага ўзросту па методыцы абследавання, прапанаванай О.С. Ушаковай і А.М. Струнінай [24, с. 179-180] (змест методыкі размешчаны ў дадатку А).

Авалоданне слоўнікавым запасам складае аснову маўленчага развіцця дзяцей, паколькі слова з'яўляецца найважнейшай адзінкай мовы. У слоўніку адлюстроўваецца змест маўлення. Словы абазначаюць прадметы і з'явы, іх прыкметы, якасці, ўласцівасці і дзеянні з імі. Дзеці засвойваюць словы, неабходныя для іх жыццядзейнасці і зносін з дарослымі. У дашкольным дзяцінстве фармуецца актыўны і пасіўны слоўнік дзіцяці. Асноўная лінія развіцця слоўніка дзяцей дашкольнага ўзросту – гэта фарміраванне абагульнення, гэта значыць, пераход ад абазначэння словам канкрэтнага прадмета да пазначэння словам ўсіх адпаведных прадметаў і з'яў. Змест слоўніка дашкольнікаў развіваецца ў адпаведнасці з развіццём пазнавальных працэсаў, а таксама з індывідуальным вопытам дзіцяці. 

Слоўнікавая праца ў дзіцячым садзе накіравана на стварэнне лексічнай асновы маўлення і займае важнае месца ў агульнай сістэме працы па маўленчаму развіццю дзяцей. Разам з тым яна мае вялікае значэнне для агульнага развіцця дзіцяці. Авалоданне слоўнікам з'яўляецца важнай умовай разумовага развіцця, паколькі змест гістарычнага вопыту, засвоенага дзіцем ў антагенезе, абагульнены і адлюстраваны ў маўленчай форме і перш за ўсё ў значэннях слоў. Узбагачэнне слоўніка ўключае не толькі пашырэнне яго аб'ёму, але і выхаванне ў дзяцей увагі да змястоўнага боку слова, яго семантыкі, ўдакладнення значэнняў слоў, ўзбагачэння сувязяў слова з іншымі, паколькі ў нармальнай мове семантыка асобнага слова ўступае ва ўзаемадзеянне з семантыкай ўсяго выказвання.

Дашкольнікі адчуваюць цяжкасці ў разуменні і інтэрпрэтацыі значэння прыказак і прымавак. Некаторыя дзеці могуць толькі распавядаць пра каго ідзе гаворка, напрыклад: «Гэта пра Янку» (Беднаму Ванюшку ўсюды каменьчыкі), «Пра Ямелю, ён павольна едзе» (Едзе Ямеля, ды чакаць яго тыдзень), гэта значыць узнавіць наглядны адзінкавы лад, адпаведны канкрэтнай сітуацыі. Адцягненая жа сутнасць прыказкі застаецца для дзіцяці закрытай. У дзяцей узнікаюць асацыяцыі, пры чым часта не на змест усёй прыказкі, а на нейкае асобнае слова з яе, і гэта замінае таму, каб адарвацца ад канкрэтнай сітуацыі, перайсці да абагульненага вобраза.