Практыкаванне 1.
Знайсці ў тэксце сінтаксічныя адрозненні беларускай мовы ад рускай і растлумачыць іх. Ахарактарызаваць тыпалогію простых сказаў, уключаючы і састаўныя часткі складаных сказаў (т. зв. прэдыкатыўныя адзінкі). Разабраць простыя сказы ці часткі, эквівалентныя ім, у наступным парадку: а) граматычная аснова; б)тып сказа паводле адносін яго зместу да аб'ектыўнай рэчаіснасці; в)тып паводле мэты выказвання і інтанацыйнага афармлення; г) тып паводле наяўнасці ці адсутнасці граматычных асноў, дадатных членаў сказа, паўнаты ці непаўнаты яго структуры; д) чым ускладнены (калі ў наяўнасці ўскладненне); е) чым выражаны члены сказа.
А вецер усё крапчаў. Васіль адвярнуў каўнер кажушка, глыбей насунуў на вушы круглую шапку, апусціў стрэльбу руляй уніз, каб не надзьмула снегу. Лес скончыўся. Васіль выйшаў на адкрытае месца. Ён усё думаў аб сваім жыцці, аб лесніковай службе.
Яшчэ сказаць, можна было б служыць, каб трымаўся толькі службы. Але ўся бяда ў тым, што ляснічы папіхаў лесніка да ўсяго, як дармавога каня. Пры адной толькі думцы пабачыцца з ляснічым мароз прабягаў па скуры Васіля. Васіль не раз гаварыў, што лепей хацеў бы ён сустрэцца з гадам або воўкам, як папасці на вочы ляснічаму. Не раз стаяў Васіль як палатно белы ад крыўды і несправядлівасці, выслухваючы лаянку пана ляснічага. Рукі самі згортваліся ў кулакі, і не раз нейкая сіла падбівала Васіля кінуцца на ляснічага, разбіць твар, кінуць аб зямлю, таптаць нагамі, біць, біць без жалю, без міласэрдзя. Тады б, здаецца, спагнаў сваю злосць, адпомсціў бы за ўсе здзекі і ўніжэнні.
(Якуб Колас.Васіль Чурыла)
А ветер асе крепчал. Василь поднял воротник кожушка, глубже надвинул на уши круглую шапку, опустил ружье стволом вниз, чтобы не намело снегу. Лес кончился. Василь вышел на открытое поле. Он все раздумывал над своим житьем, над лесниковой службой.
И то сказать, можно было бы служить, кабы знал одну службу. Но вся беда в том, что лесничий гонял лесника всюду, как дармового коня. При одной мысли о встрече с лесничим мороз подирал по коже Василя. Василь не раз говорил, что лучше он готов встретиться со змеей или волком, чем попасться на глаза лесничему. Не раз стоял Василь как белый, как полотно, от обиды, выслушивая брань лесничего. Руки сами сжимались в кулаки, и не раз какая-то сила толкала Василя броситься на обидчика, разбить ему лицо, повалить наземь, топтпть нргами, бить, бить без жалости, немилосердно. Тогда, кажется, оплатил бы за все издевательства и унижения, выместил бы свою злость.
Ответ
К синтаксическим особенностям, отмеченным в текст, можно отнести следующее:
• Специфическое управление глаголов;
• Особый порядок расстановки речевых элементов.
Нормы построения простых предложений в белорусском языке аналогичны правилам русского, однако в процессе отдельные синтаксические конструкции претерпели преобразование. Различия в структурах языков обусловлены историческим развитием русского и белорусского языков.
А вецер (дз.) усё крапчаў (выказ.). – сцвярждальны, апавядальны, няклічны, поўны, неразвіты, двухсастаўны
Васіль (дз.) адвярнуў (выказ.) каўнер кажушка, глыбей насунуў (выказ.) на вушы круглую шапку, апусціў (выказ.) стрэльбу руляй уніз, каб не надзьмула снегу. – сцвярджальны, апавядальны, няклічны, поўны, развіты, двухсастаўны, ускладнены аднароднымі выказнікамі.
Лес (дз.) скончыўся (выказ.). – сцвярджальны, апавядальны, няклічны, поўны, неразвіты, двухсастаўны.
Практыкаванне 2.
Супаставіць тэкст на беларускай і рускай мовах. Вызначыць сінтаксічныя адрозненні адной мовы ад другой і растлумачыць іх. Знайсці складаныя сказы і зрабіць іх разбор паводле наступнай схемы: а) тып складанага сказа; б)састаўныя часткі (эквіваленты простых сказаў); в)адносіны паміж састаўнымі часткамі і сувязь паміж імі; г) граматычныя сродкі сувязі паміж часткамі; д) тыпалогія састаўныхчастак; е) адпаведнасць злучнікавых складаных сказаў бяззлучнікавым ці наадварот; ё) знакі прыпынку. Пабудаваць структурную схему якога-небудзь складанага сказа.
Пэўна ж, ёсць і ў мяне паваротка з гасцінца на палявую дарогу, у родную вёску. Нават не адна, а дзве, з захаду і з усходу, нібы сімвалічна. З захаду я аднойчы вярнуўся дахаты пасля даўжэйшай разлукі; з усходу, госцем, прыязджаю даволі часта і амаль заўсёды з хваляваннем. Яно бывае то большае, то меншае, але ж у нечым кожны раз адно, сваё на ўсё жыццё.
Аўтамашыны пакуль што не адчуваюць на паваротках ніякай узрушанасці, а коні калісьці, чуючы дом, таксама як і людзі, хваляваліся.
Гнеды ў старога Качкі быў сляпы, з гасцінца яго трэба было паварочваць ляйчынай. А гаспадар і сам не бачыў на правае. Пра іх з канём гаварылі: «адно на двух». Цяжэй сказаць, як там яны дзялілі сваё хваляванне.
Зрэшты, у тую ноч, калі на свеце гула і падвывала белая завірушная цемра, Захар Іванавіч Качко (так ён любіў называцца) вяртаўся з карчмы пехатою. Доўга ішоў з мястэчка, нялёгка, з блытаннем ног і адпаведным унутраным маналогам. Урэшце сяк-так набрыў на слуп каля павароткі і, шчасліва абняўшы яго, прытуліўшыся да сцюдзёнай драўніны аброслай шчакой, ціха, пяшчотна спытаўся:
- Чы тутэй весь Дольнэ Байдуны?
Спытаўся на мове тады афіцыйнай, бо гэта - з краіны майго маленства, з палавіны дваццатых, заходнебеларускіх гадоў.
Колькі часу мінула, а згадваеш тое пытанне амаль кожны раз, калі маўклівы слуп на паваротцы набліжаецца да цябе, калі на яго адзіным, выцягнутым драўляным рукаве зноў праяўляецца надпіс - імя нашай вёскі, ужо даўно па-свойму, як у загалоўку.
(Янка Брыль. Ніжнія Байдуны)
Как же, и у меня есть поворот с большака на проселок, в родную деревню. Даже не один, а два - с запада и с востока, будто символически. С запада я однажды вернулся домой после долгой разлуки; с востока, гостем, приезжаю довольно часто и почти всегда с волнением. Оно бывает то сильнее, то слабее, однако же в чем-то каждый раз одно, свое на всю жизнь.
Автомашины пока что не чувствуют на поворотах никакого возбуждения, а лошади когда-то, зачуяв дом, как и люди, волновались. Гнедой у старого Качки был слепым, с большака его надо было поворачивать вожжой. А хозяин и сам не видел на правый. О них с конем говорили: один глаз на двух. Труднее сказать, как там они делили свое волнение.
Впрочем, в ту ночь, когда на свете гудела и подвывала белая вьюжная тьма, Захар Иванович Качко (он любил, чтобы так его звали) возвращался из корчмы пешком. Долго шел из местечка, нелегко, с заплетанием ног и соответствующим внутренним монологом. Наконец кое-как набрел на столб у поворота и, счастливо обняв его, прислонившись к студеному дереву обросшей щекой, тихо и ласково спросил:
- Чи тутэй весь Дольнэ Байдуны?*
Спросил на языке тогда официальном, потому что это из страны моего детства, из половины двадцатых западнобелорусских лет.
Сколько времени минуло, а вспоминаешь тот вопрос почти каждый раз, когда молчаливый столб на повороте приближается к тебе, когда на его единственном вытянутом деревянном рукаве снова проявляется надпись - имя нашей деревни, уже давно на языке родном.
Ответ
Среди синтаксических особенностей можно выделить специфическое управление глаголов, а также особый порядок расстановки речевых элементов, что обусловлено историческим развитием русского и белорусского языков и влиянием соседних государств на развитие. Неправильная расстановка речевых элементов может стать причиной искажения смысла сообщения, что необходимо учитывать.
З захаду я аднойчы вярнуўся дахаты пасля даўжэйшай разлукі; з усходу, госцем, прыязджаю даволі часта і амаль заўсёды з хваляваннем. – скаладаназлучаны, бяззлучнікавая сувязь, адносіны адначасовасці. Часткі ўскладнены (маюць свае знакі прыпынку), таму ставіцца кропка з коскай.
Практыкаванне 3.
Прааналізаваць абзацы і складаныя сінтаксічныя цэлыя ва ўрыўку на беларускай і рускай мове. Назваць сінтаксічныя адрозненні ў абедзвюх мовах і растлумачыць прычыны іх узнікнення.
Мова – не толькі сродак зносін, а і душа народа, аснова і важнейшая частка яго культуры. Жыве мова – жыве народ. Кожная мова, яе літаратурная, жывая мясцовая і гістарычная разнавіднасць – неацэнны скарб, які належыць не аднаму народу, а ўсяму чалавецтву.
Гонар і абавязак усіх – шанаваць родную мову, садзейнічаць яе развіццю і росквіту, паважліва ставіцца да моў іншых народаў.
(З прэамбулы Закона Беларускай Савецкай Сацыялістычнай
Рэспублікі аб мовах у Беларускай ССР)
Язык не только средство общения, но и душа народа, основа и важнейшая часть его культуры. Живет язык – живет народ. Каждый язык, его литературная, живая местная и историческая разновидности – неоценимая сокровищница, принадлежащая не одному народу, а всему человечеству.
Честь и долг всех – уважать родной язык, содействовать его развитию и расцвету, почтительно ставиться к языкам других народов.
Ответ
В качестве отличий можно назвать использование описательных конструкций вместо причастных оборотов, а также специфическое управление глаголов.
Белорусскому языку свойственно отсутствие страдательных причастий, что обуславливает необходимость перефразирования текстовых сообщений, переводимых с русского.
