Лексікалогія як раздзел мовазнаўства Реферат

Лексікалогія - галіна мовазнаўства, якая вывучае слоўнікавы склад, лексіку мовы [4]. У склад лексічных адзінак мовы ўваходзяць не толькі асобныя словы, але і ўстойлівыя тэрміналагічныя словаспалучэнні (аналітычныя найменні), аднак асноўная лексічная адзінка - слова.

Як адзначае П. Сцяцко, у лексікалогіі вывучаюцца наступныя пытанні:

1) слова як асноўная адзінка мовы і яе адметнасці, тыпы лексічных адзінак,

2) структура слоўнікавага складу,

3) функцыянаванне лексічных адзінак,

4) шляхі папаўнення і развіцця слоўніка мовы;

5) семантычныя тыпы слоў (полісемія, антанімія і пад.) ды інш. [4, с. 78].

Адрозніваюць агульную, прыватную, гістарычную, параўнальную і практычную (дастасоўную) лексікалогію.

Агульная лексікалогія ўстанаўляе агульныя заканамернасці будовы, функцыянавання і развіцця лексікі. Прыватная лексікалогія даследуе лексіку адной мовы (напрыклад, лексікалогія беларускай мовы). Гістарычная лексікалогія даследуе гісторыю слоў у адпаведнасці з абазначанымі імі прадметамі і паняццямі. Параўнальная (супастаўляльная) лексікалогія вывучае лексіку ў плане выяўлення генетычнай роднасці моваў, структурна-семантычнага падабенства і адрознення паміж імі (незалежна ад іх роднасці) ды інш. Дастасоўную лексікалогію складаюць лінгвапедагогіка і культура маўлення.

У лексікалогіі вывучаюцца розныя тыпы слоў і розныя аспекты слова, а таксама аналітычныя найменні, таму лексікалогія мае такія адгалінаванні, як:

1) анамасіялогія – навука аб называнні словам пэўных з’яваў і прадметаў;

2) семасіялогія – навука пра значэнні лексічных адзінак; 3

) анамастыка – раздзел лексікалогіі, які даследуе ўласныя імёны;

4) тэрміназнаўства,

5) фразеалогія,

6) лексікаграфія,

7) этымалогія ды інш. [4, с. 78-79].

Слова – “цэнтральная адзінка мовы, якая мае сувязі з усімі астатнімі моўнымі адзінкамі: з фанемамі – адзінкамі матэрыяльнай абалонкі слова; з марфемамі –значэневымі адзінкамі, з якіх складаецца слова; з словазлучэннем і сказам, у якіх слова выступае як абавязковы іх кампанент” [4, с. 79]. Таму і разглядаецца слова ў розных галінах мовазнаўства: у фаналогіі, марфеміцы і словаўтварэнні, марфалогіі і сінтаксісе. Аднак у лексікалогіі слова – галоўны аб’ект даследавання, дзе высвятляецца адрозненне слова ад іншых моўных адзінак; вывучаюцца сістэмныя адносіны ў слоўнікавым складзе мовы; гістарычныя пласты лексікі; паход- жанне слоў; шляхі папаўнення слоўнікавага складу мовы ды інш.

П. Сцяцко адзначае, што нягледзячы на відавочную рэальнасць слова (словы падаюцца ў слоўніках, мы іх вылучаем у тэксце), даць бездакорнае вызначэнне слову вельмі складана. Гэта тлумачыцца тым, што нават у адной мове існуюць розныя тыпы слоў (паўназначныя, службовыя, выклічнікавыя, гукапераймальныя, агульныя і ўласныя). У вызначэнні слова як адмысловай моўнай адзінкі найперш ўлічваюцца адрозненні слова ад марфемы, словазлучэння і сказа [4].

Слова –“гэта найменшая сэнсавая адзінка мовы, якая ўзнаўляецца ў мове і служыць для пабудовы выказвання” [2, с. 112]. Ад марфемы слова адрозніваецца тым, што марфема – непадзельная моўная адзінка, а словы могуць быць як непадзельныя (аднамарфемавыя: злучнікі і, а, бо, прыназоўнікі да, на, пры...), так і падзельныя (шматмарфемавыя: пера-крыіж-ава-нне, ва- кон-ц-а, сцян-а). Слова адрозніваецца ад марфемы і тым, што яно свабодна мяняе месца ў сказе, а марфема, як частка слова, мае сталае месца і не можа перастаўляцца (параўн.: стол-ік, але не «ік-стол»). Слова выконвае ролю члена сказа або само можа стаць сказам, а марфема гэтай уласцівасці не мае.

Ад словазлучэння слова адрозніваецца сваёй непранікальнасцю, г.зн. усярэдзіну яго нельга ўставіць іншую адзінку мовы, а ў словазлучэнне можна; параўн.: 1) вясновы і 2) вясновы дзень; дзе ў сярэдзіну словазлучэння можна ўставіць іншыя словы: вясновы цёплы дзень, вясновы радасны дзень, вясновы сонечны дзень і г.д.

Слова заўсёды належыць да пэўнай часціны мовы, а марфема, словазлучэнне і сказ не маюць такой ўласцівасці. У адрозненне ад словазлучэння і сказа (іх лексічнай напоўненасці) слова не ствараецца кожны раз, а ўзнаўляецца як гатовая моўная адзінка.

Ад сказа слова адрозніваецца галоўным чынам функцыйна: слова – гэта намінацыйная адзінка, яна служыць для намінацыі (называння) рэаліяў і паняццяў: восень, студэнт, сесія, экзамен, стыіпендыія, універсітэт, дэкан, а сказ – гэта прэдыкацыйная

Аманімія – “гукавое супадзенне розных моўных адзінак, значэнні якіх не звязаныя адно з адным” [4, с. 95]. Аманімія супрацьстаіць полісеміі, бо пры апошняй існуе адно слова з яго семантычнымі варыянтамі (напрыклад, зямля), а пры аманіміі – два і больш слоў з тоесным (аднолькавым) гучаннем: ласка1 ‘звярок’ і ласка2 ‘пяшчота’. Гэтыя розныя словы з аднолькавым гучаннем называюцца амонімамі: бар1 – ‘невялікі рэстаран (або частка яго)’; бар2 – ‘адзінка вымярэння ціску’, бар3 – ‘падводная пясчаная мель’; бар4 ‘галоўная рабочая частка горнага камбайна’.

У лексікалогіі разглядаюцца лексічныя амонімы – словы з аднолькавым гучаннем, якія не маюць супольнай семантыкі (агульных семаў). Гэта зусім розныя словы, якія выпадкова супалі сваім гучаннем. Лексічныя амонімы ўласцівыя розным мовам: белар. брак1 ‘бракаваная, з недахопамі рэч’ і брак2 ‘не хапае’, руск. брак1 ‘няякасная рэч і брак2 ‘шлюб’,

Амонімы падзяляюцца на поўныя, якія супадаюць цалкам усімі сваімі словаформамі: каса1 ‘прылада’ і каса2 ‘заплеценыя валасы’, і няпоўныя, або частковыія, у якіх няма поўнага супадзення ў словаформах: бор1 'хвойнік’ і бор2 ‘хімічны элемент’ (другое слова, як рэчыўны назоўнік, не мае формы множнага ліку). Частковыія амонімы называюць амаформамі, або граматычнымі амонімамі; звычайна гэта словы розных часцінаў мовы, хоць сустракаюцца і адначасцінамоўныя, якія супадаюць у асобных формах: вусны1 (назоўнік) і вусны2 (прыметнік); руск. жать1 (але жму) і жать2 (жну), течь1 (назоўнік) і течь2 (дзеяслоў).

Асобным тыпам амонімаў ёсць амафоны, якія толькі гучаць аднолькава, але пішуцца па-рознаму: род і рот, код і кот. Гэтыя амонімы ў слоўніках не фіксуюцца, бо яны неамаграфічныя (трапляюць у даведнікі толькі амаграфічныя – з аднолькавым напісаннем). У некаторых дапаможніках вылучаюць і яшчэ адзін тып амонімаў – г.зв. амографы, але, як лічыць П. Сцяцко, яны пярэчаць самой існасці амонімаў як слоў з аднолькавым гучаннем, бо гучаць яны неаднолькава (адрозніваюцца націскам): ста 'лы і сталы', мука і мука, руск. замок і замок. Гэтыя пары слоў называюць графічнымі амонімамі (яны супадаюць графічным абліччам) [4, с. 95].

Паводле паходжання амонімы падзяляюць на 2 гурты: 1) амонімы – розныя словы і 2) амонімы – былыя семантычныя варыянты шматзначнага слова. Амонімы першай групы ўзніклі ў выніку выпадковага супадзення былых розных і ў напісанні слоў: руск. лук1 (цыбуля) і лук2 (зброя).

Узнікаюць амонімы і як вынік слова- і формаўтварэння: дажджавік1 (плашч) і

Лексічны склад беларускай мовы фарміраваўся на працягу многіх стагоддзяў, няспынна развіваўся і ўдасканальваўся. Менавіта ў лексіцы адлюстравалася і гісторыя развіцця беларускага народа. Вылучаюцца два вялікія пласты нашай лексікі паводле паходжання: спрадвечная і запазычаная.

Спрадвечная лексіка складаецца з чатырох пластоў слоў:

1) індаеўрапейскія словы (самыя старажытныя, ≈ III–I тыс. да н.э.). Абазначалі жыццёва важныя прадметы жывой і нежывой прыроды: Бог, душа, вера, неба, вечар, зіма, дзень, маці, брат, дзед, сын, воўк, зерне, мёд, соль, салома, балота, гарэць, драмаць, есці; лічэбнікі два, тры, сто; займеннікі вы, сам, ты і мн. інш.;

2) агульнаславянскія (праславянскія) словы (≈ II тыс. да н.э. – I тыс. н.э.): дзіця, бабка, сірата, удава, заяц, бык, конь, лебедзь, крыўда, ласка, праўда; назвы прадуктаў харчавання: блін, піва, сала, квас, каша, масла, крупа, дрожджы і інш.; ваенныя тэрміны: абарона, бой, вайна, дружына, кап’ё, лук, полк, страла і інш.; колеры: белы, жоўты, зялёны, русы, рыжы, светлы, чорны, сіні і інш. Пласт агульнаславянскай лексікі хоць і нешматлікі (≈ 2000 слоў), але з’яўляецца ядром слоўніка кожнай славянскай мовы;

3) агульнаўсходнеславянскія словы (VІІІ – ХІІІ стст.): сям’я, ваявода, дань, воласць, выкуп, пастух, бондар, знахар, мельнік, селянін, клык, жаваранак, снягір, грэчка, качарга, лыжка, сарочка, рэпа, адзінаццаць, дванаццаць, дзевяноста і інш.;

4) уласнабеларускія словы (ХІV – ХVІІ стст.): асілак, вадзянік, вайсковец, араты, працаўнік, вясковец, сейбіт; бусел, берасцянка, алешнік, ваўчкі, заранка, вясёлка, надвор’е, золак, світанне, спёка, цемра, сакавік, красавік; спадніца, хустка, абрус; дранікі, зацірка; пакута, пяшчота, хвароба, байка, выказнік, дзейнік і інш. Менавіта ўласнабеларускія словы складаюць нацыянальную спецыфіку лексічнай сістэмы нашай мовы [2, с. 112].

Да запазычаных адносяцца словы іншамоўнага паходжання, якія ў выніку семантычнага і фанетыка-марфалагічнага асваення зрабіліся лексічнымі адзінкамі беларускай мовы. Асноўная прымета запазычанага слова – яго функцыянальная значымасць, якая заключаецца ў тым, што слова абазначае прадметы і паняцці, якія не маюць адэкватнага абазначэння ў самой беларускай мове або з’яўляюцца семантычнымі ці стылістычнымі сінонімамі да адпаведнага беларускага слова. З іншых моў у беларускую мову такія словы пранікаюць як вусным шляхам (г.зн. перш трапілі ў жывую гаворку, а пазней пашырыліся ў пісьменнасці), так і кніжным (пачыналі ўжывацца ў пісьменнасці і

Па выніках дадзенай працы можна зрабіць наступныя вывады.

Лексікалогія - галіна мовазнаўства, якая вывучае слоўнікавы склад, лексіку мовы. У лексікалогіі вывучаюцца розныя тыпы слоў і розныя аспекты слова, а таксама аналітычныя найменні.

Слова – гэта найменшая сэнсавая адзінка мовы, якая ўзнаўляецца ў мове і служыць для пабудовы выказвання.

У беларускай мове выдзяляюцца такія моўныя з’явы, як аманімія, сінанімія, антанімія.

Лексічны склад беларускай мовы фарміраваўся на працягу многіх стагоддзяў, няспынна развіваўся і ўдасканальваўся. Менавіта ў лексіцы адлюстравалася і гісторыя развіцця беларускага народа. Вылучаюцца два вялікія пласты нашай лексікі паводле паходжання: спрадвечная і запазычаная.

У адносінах выкарыстання словы беларускай мовы не з’яўляюцца аднолькавымі: адны з іх ужываюцца ўсімі носьбітамі мовы незалежна ад іх пражывання, прафесіі, узросту, роду заняткаў, адукацыйнага і культурнага ўзроўню; другія – актыўна ўжываюцца толькі на пэўнай тэрыторыі, прадстаўнікамі асобных прафесійных ці сацыяльных груп насельніцтва, г.зн. з’яўляюцца тэрытарыяльна, прафесійна ці сацыяльна абмежаванымі. З гэтага вынікае, што лексіка сучаснай беларускай мовы ў залежнасці ад сферы выкарыстання падзяляецца на дзве вялікія групы: агульнаўжывальную і абмежаванага ўжывання.