Культура Беларусі ў XIX стст., асноўныя фатары фармавання і развіцця беларускай нацыі Реферат

Адной з найбольш важных галін духоўнага жыцця ў канцы XVIII - першай палове XIX ст. была асвета. Пасля далучэння Беларусі да Расійскай імперыі царскі ўрад захаваў агульны кірунак асветніцкай палітыкі, распрацаванай у часы Адукацыйнай камісіі. У 1802 г. пачалася школьная рэформа, якая на тры дзесяцігоддзі вызначыла стан асветы на Беларусі. У 1803 г. Галоўная літоўская школа была перайменавана ў Віленскі універсітэт, які з'яўляўся навучальным і адміністрацыйным цэнтрам Віленскай навучальнай акругі, у якую ў гэты перыяд уваходзілі Беларусь, Літва і частка Украіны.

Згодна з рэформай утвараліся некалькі тыпаў навучальных устаноў. На самай ніжняй прыступцы стаялі аднакласныя прыхадскія вучылішчы, прызначаныя для падатных саслоўяў. Сярэднюю адукацыю давалі павятовыя вучылішчы і гімназіі. Школа насіла саслоўны характар - доступ у гімназіі для дзяцей падатных саслоўяў быў абмежаваны, а ва універсітэт іх наогул не дапускалі.

Акрамя вышэйназваных навучальных устаноў на Беларусі ў першай трэці XIX ст. дзейнічала сетка вучылішчаў пры каталіцкіх кляштарах і базыльянскіх манастырах. Яны давалі сярэднюю адукацыю і прыраўноўваліся да павятовых вучылішчаў ці гімназій. Сярод гэтых навучальных устаноў вылучалася Полацкая езуіцкая акадэмія, якая па ўзроўні адукацыі набліжалася да вышэйшай навучальнай установы. Аднак у 1820 г. езуіты былі выгнаны з Расійскай імперыі, а на месцы Полацкай акадэміі створаны кадэцкі корпус. Колькасць навучальных устаноў пры каталіцкіх кляштарах і базыльянскіх манастырах на працягу першых дзесяцігоддзяў XIX ст. скарачалася па загаду ўлад, а ў 1832 г. яны былі пераўтвораны ў свецкія навучальныя ўстановы.

У 1821 г. на тэрыторыі Беларусі пачалося распаўсюджванне школ узаемнага навучання (ланкастарскіх). Адной з першых такіх школ была школа для сялян, адкрытая ў Шчорсах Храптовічам. Ініцыятарам адкрыцця такіх школ для дзяцей сялян і бедных мяшчан выступіў урад. Але ўжо цераз пяць гадоў гэтыя школы былі забаронены і з'явіліся зноў толькі ў канцы 30-х гг. XIX ст.

Асобныя навучальныя ўстановы існавалі ў гэты час для яўрэяў, якія складалі тады значную частку гарадскога насельніцтва Беларусі. Адукацыя гэтай часткі гараджан мела пераважна рэлігійны характар. У талмудторах, хадарымах і іншых навучальных установах, якія ўтрымліваліся на грошы яўрэйскай абшчыны, дзеці займаліся вывучэннем свяшчэнных кніг іўдаізму пад кіраўніцтвам равінаў і меламедаў. У 1844 г. была праведзена рэформа яўрэйскіх навучальных устаноў, уведзены першы, не лічачы яўрэйскай мовы, свецкі прадмет - руская мова.

У XIX ст. паўстала новае навуковае напрамак – беларусазнаўства. Значны ўклад у яго развіццё ўнеслі браты Яўстафій і Канстанцін Тышкевічы. Па іх ініцыятыве ў 1842г. у Лагойску быў створаны першы ў Беларусі музей старажытнасцяў, у 1855г. заснаваны Віленскі музей старажытнасцей, у які Яўстафій перадаў збор уласных археалагічных матэрыялаў.

Адным з заснавальнікаў беларусазнаўства быў археолаг, этнограф, гісторык, літаратар Адам Кіркор. Калекцыю сваіх археалагічных знаходак, выяўленых у выніку раскопак каля тысячы курганоў, ён перадаў Віленскаму музею старажытнасцей. Пазней для шматтомнага выдання «Жывапісная Расія» ён напісаў асобны том, прысвечаны беларуска-літоўскаму краю. З пазіцый тэорыі «заходнерусізму» асвятляў пытанні гісторыі Беларусі Міхаіл Каяловіч. Згодна з гэтай тэорыі беларусы разглядаліся як састаўная частка рускага этнасу. М. Каяловіч сцвярджаў, што галоўны напрамак развіцця беларускага краю звязаны з вяртаннем яго ад польскага каталіцтва да рускага праваслаўя [1].

У канцы XIX ст. на тэрыторыі пяці беларускіх губерняў пражывала 8,5 млн. чалавек, у тым ліку 5,4 млн. беларусаў, 1,2 млн. яўрэяў, 493 тыс. рускіх, 424 тыс. палякаў, 377 тыс. украінцаў, каля 8 тыс. татараў. Паводле перапісу 1897 г. удзельная вага жыхароў карэннай нацыяльнасці перавышала 73%. Абсалютная большасць беларусаў пражывала ў сельскай мясцовасці. У складзе гарадскога насельніцтва доля беларусаў складала 14,5% . Прыкладна 40-50% гарадскога насельніцтва складалі габрэі. Беларусы ў Магілёўскай губерні складалі 82,4%, у Менскай - 76%, у Віленскай - 56%, у Віцебскай - 52% і ў Гарадзенкай - 44%. Значная дзель беларусаў была ў Вяліскім (87,5%), Усвятском (84,0%) паветах Віцебскай губерні, Сакольскім (83,9%) павеце Гродзенскай губерні, Красненскім (90,0%) павеце Смаленскай губерні, Суражскім (каля 70%) павеце Чарнігаўскай губерні і некаторых іншых, якія знаходзяцца за межамі сучаснай беларускай дзяржавы.

Асаблівасцю беларускага этнасу быў падзел іх па веравызнанні на праваслаўных і каталікоў, што не спрыяла кансалідацыі беларускага этнасу. Праваслаўная царква і каталіцкі касцёл не прызнавалі беларусаў як народ, а зыходзілі з таго, што праваслаўныя - гэта рускія, а каталікі - палякі. Аднак такі падзел па рэлігійнай прыкмеце не перашкодзіла станаўленню агульнасці эканамічнага і культурна-духоўнага жыцця беларускага этнасу, бо ззаду ў беларусаў была тысячагадовая гісторыя. Увесь гэты час яны пражывалі на адной тэрыторыі, у аб'ектыўна існуючых тут прыродна-кліматычных умовах. Тут выпрацоўваліся характар працоўнай дзейнасці беларусаў, іх матэрыяльная і духоўная культура, складалася і развівалася мова, фармаваліся асаблівасці побыту, звычаяў, традыцый і нормаў маралі. Стагоддзямі ў беларусаў, незалежна ад іх дзяржаўна-палітычных адносін з суседнімі народамі складваўся свой, выдатны ад іншых народаў гістарычны менталітэт. Усё гэта разам узятае з'явілася асновай для ўзнікнення і развіцця

У 30-я гг. на Беларусі пачалося выданне губернскіх газет на рускай мове. Спачатку гэта былі толькі афіцыйныя выданні, дзе друкаваліся царскія і сенацкія ўказы і іншыя распараджэнні ўлад. У 40-я гг. да афіцыйных выданняў далучыліся і неафіцыйныя, навукова-літаратурныя і рэкламныя.

У другой трэці XIX ст. на Беларусі пачынаюць стварацца першыя публічныя бібліятэкі. Але да сярэдзіны стагоддзя іх дзейнасць абмяжоўвалася амаль выключна збіраннем кніжнага фонду. Адметнай рысай перыяду было існаванне буйных прыватных кнігазбораў і калекцый. У канцы XVIII - пачатку XIX ст. быў пакладзены пачатак аднаму з найлепшых кнігазбораў Беларусі і Польшчы - бібліятэцы Храптовічаў, якая размясцілася ў Шчорсах. Буйныя калекцыі і кнігазборы былі ў Дзярэчыне ў Сапегаў, у Т.Нарбута ў Шаўрах, у Кіркора ў Вільні, у Я.Тышкевіча ў Лагойску і ў іншых.

У канцы XVIII - першай палове XIX ст. масавымі відамі мастацтва становяцца тэатр і музыка.

У першай палове XIX ст. назіраецца значны рост будаўнічай дзейнасці, ідзе рэгулярная забудова гарадоў, узнікаюць новыя тыпы грамадзянскіх будынкаў, упершыню шырока выкарыстоўваюцца тыпавыя праекты. Асноўным архітэктурным стылем у гэты час становіцца класіцызм. Значную ролю ў фарміраванні архітэктурнага выгляду беларускіх гарадоў і мястэчак адыграла Віленская архітэктурная школа, аснову якой склалі навучэнцы Віленскага універсітэта М.Шульц, Л.Стуока-Гуцявічус, К.Падчашынскі. Да буйнешых помнікаў гэтага часу адносяцца Петрапаўлаўскі сабор у Гомелі, Праабражэнская царква ў Чачэрску, Жыліцкі палац, Пакроўская царква ў Стрэшыне і інш. У 30 - 40-я гг. амаль цалкам быў перабудаваны Брэст, Бабруйск, дзе былі ўзведзены крэпасці.

Школьная рэформа 1864 г. дэмакратызавала і пашырыла сферу пачатковай і сярэдняй адукацыі. Аднак яе вынікі былі ў Беларусі менш значныя, чым у цэнтральных губернях Расіі. Пасля падаўлення паўстання 1863 г. былі зачынены Гары – Горацкі земляробчы інстытут, Маладзечанская, Навагрудская, Свіслацкая гімназіі, а таксама ўсе школы на польскай мове. У Беларусі дзейнічалі спецыяльныя «Часовыя правілы для народных школ», распрацаваныя Н. Мураўёвым і зацверджаныя царом у траўні 1864 г. Паводле іх пачатковыя школы аддаваліся пад кантроль праваслаўнага духавенства, чыноўнікаў і паліцыі. Закон божы, спевы духоўнае, царкоўнаславянская мова, руская граматыка і арыфметыка – гэтым абмяжоўваўся круг якія вывучаліся ў іх прадметаў. З пазіцый ідэалогіі самадзяржаўя, праваслаўя і народнасці вывучалася гісторыя роднага краю.

Пад асаблівым кантролем знаходзілася друк. У 1869 г. у Вільні была заснавана ўнутраная і вонкавая цэнзура. Афіцыйны ўрадавы друк быў прадстаўлена газетамі «Губернскія ведамасці» і «Епархіяльныя ведамасці», «Віленскі веснік» і часопісам «Веснік Заходняй Расіі». У 1886 г. у Беларусі