Канцэпцыі этнічнага паходжання беларусау Реферат

Працэс фарміравання беларускага этнасу, досыць складзены і супярэчлівы. Сярод навукоўцаў няма адзінага меркавання як аб часе з'яўлення беларусаў як этнасу, так і пра продкаў сучасных беларусаў. Лічыцца, што этнагенез беларусаў адбываўся на тэрыторыі Верхняга Падняпроўя, Сярэдняга Падзвіння і Верхняга Панямоння. Некаторыя даследчыкі (Георгій Штыхаў, Мікола Ермаловіч, Міхаіл Ткачоў) лічаць, што беларускі этнас існаваў ужо ў XIII стагоддзі. Археолаг Валянцін Сядоў лічыў, што беларускае этнічнае супольнасць склалася ў XIII-XIV стагоддзях, Майсей Гринблат - у перыяд з XIV па XVI стагоддзе.

Узнікненне Беларусі як этнічнай тэрыторыі, яе ўсходнеславянскага насельніцтва з'яўляецца складовай часткай працэсу фарміравання беларускага народа (этнагенезу). Нельга адказаць на шматлікія пытанні аб паходжанні Беларусі без разгляду цэлага шэрагу праблем беларускага этнагенезу, без адказу на пытанне пра продкаў беларусаў, гістарычных каранях нашага народа.

На сённяшні дзень, на жаль, сярод вучоных Беларусі няма адзінай пункту гледжання адносна этнагенезу беларусаў. Існуе мноства разнастайных версій пра тое, адкуль пайшлі беларусы, дзе знаходзяцца іх этнічныя карані, у межах якіх дзяржаўных утварэнняў ішло фарміраванне нашай народнасці, нашай нацыі. Наяўнасць некалькіх канцэпцый ўзнікнення Беларусі і паходжання беларускага народа абумоўлена складанасцю самога працэсу адукацыі этнічнай тэрыторыі і спосабаў яе даследавання, разнастайнасцю крыніц, якія вельмі часта ў корані адрозніваюцца адзін ад аднаго.

Існуюць некалькі прынцыпова розных канцэпцый этнагенезу беларусаў:

1. Крывіцкая тэорыя паходжання (этнагенезу) беларускага народа

Адной з такіх тэорыяй паходжання беларускага народа з'яўляецца Крывіцкая тэорыя, сфармуляваная ў асноўных рысах яшчэ ў другой палове XIX стагоддзя і якая атрымала значнае развіццё ў пачатку XX стагоддзя ў працах шэрагу навукоўцаў, у прыватнасці вядомага беларускага гісторыка і грамадскага дзеяча Вацлава Ластоўскага (1883-1938). В. Ластоўскі сцвярджаў, што ў аснове станаўлення беларускага народа ляжыць традыцыйная культура аднаго з першых усходнеславянскіх этнічных супольнасцяў - племені крывічоў, якія і з'яўляюцца продкамі беларусаў. Вучоны зыходзіў з таго, што менавіта крывічы былі найбольш шматлікім супольнасцю сярод плямёнаў на тэрыторыі сучаснай Беларусі і займалі некаторыя землі за яе межамі. Больш за тое, менавіта на тэрыторыі рассялення крывічоў было ўтворана такое дзяржаўнае ўтварэнне, як Полацкае княства, які аказаў істотны ўплыў на развіццё астатняй часткі беларускіх зямель. В. Ластоўскі выказваў таксама думка пра тое, што беларусаў больш правільна называць «крывічамі», а Беларусь - «крывыя». Нягледзячы на шэраг фактаў, якія сведчаць на карысць дадзенай тэорыі, яе асноўнае палажэнне аб тым, што продкамі беларусаў з'яўляюцца крывічы, а этнічная тэрыторыя беларускага народа сфарміравалася на этнічнай тэрыторыі крывічоў, супярэчыць рэчаіснасці. Крывічы і іх этнічная тэрыторыя (Крывія) зніклі ў сярэдзіне XII стагоддзя, а беларускі этнас, яго этнічная тэрыторыя ў гэты час яшчэ не сфарміраваліся. Спрэчнасць дадзенай канцэпцыі выяўляецца і ў тым, што яна не можа пераканаўча патлумачыць ўзнікненне этнічных рысаў паўднёва-беларускага насельніцтва, паколькі крывічы жылі толькі ў паўночнай і цэнтральнай часткі сучаснай Беларусі.

Істотныя Змены адбыліся ва Усходняй Еўропе ў вынік мангольскага Нашэсці, якое перапыніла паслядоўны працэс Развіццё старажытнарускай цывілізацыі. На працягу 1237-1239 гг. Манголы заваявалі Паўночна-Усходнюю Русь і Чарнігаўская зямлю, ў 1240 г. - Кіеў і Паўднёвую Русь. Наступствы гэтага заваёвы апынуліся вельмі цяжкімі. Большасць старажытнарускіх зямель патрапіла ў залежнасць ад Залатой Арды - дзяржава, створанага мангольскімі ханамі ў прычарнаморскіх і паволжскіх степа. Гэта прыпыніла кантакты з Захаду.

Беларускія землі цалкам або амаль цалкам пазбеглі такой залежнасці, але гэта было дасягнута за кошт разрыву з ранейшая традыцыя, заснаванай на Брус Дынастыі Рурыкавічаў. Замест гэтага ў княства Панямоння, а затым і ў Полацк зацвердзілася Дынастыя Літоўскага паходжання. Далейшае развіццё гэтых зямель было мала звязана з з'явамі і працэсамі на тэрыторыя, якія кантралююцца Ордам. Фактычна ў гэты момант былі зроблены першыя крокі на шляху фарміравання самастойнага беларускага этнасу, хоць шлях гэты Растянулся не на адно стагоддзя.

ВКЛ з самага пачатку фармавалася як двухэтничное дзяржава, у склад якога ўвайшлі племянныя балцкія княжання і шэраг рускіх княства, якія ў перыяд паміж 1245 і 1250 гг. прызналі ўладу Міндоўга - ўладальніка літоўскай зямлі ў вузкім сэнсе. Гэты таленавіты палітык дамогся дамінавання ў палітычным саюзе літоўскіх княства і ў супрацьдзеянні экспансіі крыжакоў распаўсюдзіў сваю ўладу на частку тэрыторыі яцвягаў, куршаў, земгалаў і селаў. На працягу некалькіх наступных дзесяцігоддзяў Наваградскага зямля, этнічнай Літва і прылеглая частка яцвягаў трывала захоўвалі палітычнае адзінства, у той час як Полацкая зямля і Жамойць часова адрываліся ад яго. Найбольшая пашырэнне дзяржава, дасягнута Міндоўгам ў 1260-1263 гг., Было канчаткова адноўлена Віценя на рубеж XIII - XIV стст.

У гэты перыяд намецілася актыўны узаемапранікненне балцкага і ўсходнеславянскага народных масіваў. На іх памежжы фармавалася шырокаму змяшаным зона, значную частку якой ахоплівала тэрыторыя сучаснай Беларусі. Асабліва паказальна распаўсюджванне культуры каменных Магілы, заходнебалцкай па паходжання. Яна сфармавалася ў XII-XIII стст. у працэсе эвалюцыі культуры каменных Курганова. Характэрны для яе пахавальны абрады прасочваецца ў ваколіцах Слоніма, Новагародка, басейне Нёманская Бярэзін і верхняй Віліі, адкуль эпізадычна пранікае нават у Вярхоўе Бярэзін днепровской.Это дазваляе казаць пра даволі масавае рассяленне на землях ВКЛ яцвягаў і прусаў, зыходны арэал якіх у другой паловы ХИИИ д . быў заваяваны Тэўтонскім ордэнам. З гэтым рассяленнем, а таксама з наступнай асіміляцыяй часткі носьбітаў культуры восточнобалтских Курганова можна звязаць падвышанага канцэнтрацыю гаплагрупа c ў Гродзенскай вобласці.

На працягу 1315-1377 гг. уладу літоўскіх князёў Гедыміна і Альгерда распаўсюдзілася на ўсю тэрыторыю Беларусі. У гэты перыяд кіруючая літоўская дынастыя прытрымлівалася паганства, што давала падставы Тэўтонскаму і Лівонскім ордэнам праводзіць агрэсіўную палітыку. Супрацьстаянне гэтай агрэсіі было адным з галоўных напрамкаў палітыкі ВКЛ, што несумненна абмяжоўвала прыток інавацый з Захаду. Другім напрамкам была экспансія на Русі, дзе ВКЛ небеспаспяхова выступала аб'яднальным цэнтрам для раздробненых княстваў. Дзеля гэтага і Гедымін, і Альгерд прытрымліваліся верацярпімасці, старанна падтрымліваючы баланс паміж паганскай і праваслаўнай часткамі дзяржавы. Праваслаўная царква мела даволі высокі статус і карысталася дзяржаўнай падтрымкай.

Пры ацэнцы этнічнай сітуацыі, якая складвалася на беларускіх землях з другой паловы XVI стагоддзя, неабходна ўлічваць дзве групы з'яў: тыя, што тармазілі, дакладней, ўскладняў этнічныя працэсы, і тыя, што спрыялі іх развіццю, кансалідацыі насельніцтва, стваралі перадумовы для ператварэння народнасці ў нацыю . Першая група з'яў была характэрная для другой паловы XVII - першай паловы XVIII стагоддзя. Але ўжо з сярэдзіны XVIII стагоддзя ўзмацніліся станоўчыя тэндэнцыі. Так, да гэтага часу ў асноўным была пераадоленая гаспадарчая разруха, выкліканая ваеннымі дзеяннямі, якія праходзілі на тэрыторыі Беларусі, пачалося ажыўленне, а затым і ўздым у эканоміцы. Вырасла колькасць насельніцтва, не парушаная была і этнічная тэрыторыя беларусаў, а характар іх рассялення заставаўся кампактным. Устойлівым апынуўся і тапонім «Белая Русь»: на працягу XVII-XVIII стагоддзяў ён распаўсюдзіўся ўжо на большую частку тэрыторыі, на якой фарміраваўся і развіваўся беларускі этнас.

Усе гэтыя станоўчыя тэндэнцыі не толькі захаваліся, але і атрымалі далейшае развіццё ў XIX стагоддзі. Менавіта на працягу гэтага стагоддзя складваліся перадумовы для ператварэння беларускай народнасці ў нацыю, і вызначаным мяжой у гэтым працэсе стаў канец XIX - пачатак XX стагоддзя. Пры гэтым змяніліся і дзяржаўна-палітычныя ўмовы, у якіх ішло фарміраванне нацыі. Беларускія землі пасля падзелаў Рэчы Паспалітай апынуліся ў складзе Расіі. Як бы не імкнуліся некаторыя националрадикальные гісторыкі прынізіць значэнне далучэння беларускіх зямель да Расіі, але менавіта з гэтага часу сталі складвацца больш спрыяльныя магчымасці для развіцця беларускага этнасу, пачаўся перыяд «этнічнага адраджэння беларускага народа». Для ўзнікнення беларускай нацыі істотнае значэнне мелі змены, якія адбываліся ў эканоміцы, і хуткі рост капіталістычных адносін. Яна фармавалася на той жа тэрыторыі, якая ў якасці этнічнай вызначылася яшчэ ў перыяд ВКЛ. Праўда, расейскія ўлады не выдзелілі этнічную тэрыторыю беларусаў у асобную адміністрацыйную адзінку, і таму яна апынулася ў губернях Заходняга і Паўночна-Заходняга краю Расійскай імперыі. Разам з тым ужо ў першай палове XIX стагоддзя былі зроблены спробы вызначыць этнічныя межы пражывання беларусаў, скласці навукова абгрунтаваную карту іх рассялення. Гэтая праца была працягнута ў другой палове XIX - пачатку XX стагоддзя з удзелам акадэміка Я. Карскага, а затым і вядомага гісторыка і этнографа М. Доўнар-Запольскага.