Творчы дыктант у сістэме навучання напісанню сачыненняў -апісанняў на ўроках беларускай мовы Доклад

У методыцы выкладання беларускай мовы актуальным з'яўляецца пытанне пра збліжэнне працы па арфаграфіі з рашэннем задач па развіцці маўлення.

Творчы дыктант – такі від працы, пры якой арфаграфічныя ўменні і навыкі робяцца камунікатыўна абумоўленымі, камунікатыўна значнымі.

Сучасныя навукоўцы-арфаграфісты М.В. Ушакоў, Т.А. Ладыжэнская і М.Т. Баранаў адносяць да творчай дыктоўкі такі запіс тэксту, пры якім вучні ўстаўляюць у тэкст словы ці словазлучэнні вызначанай граматычнай катэгорыі ці замяняюць адны граматычныя формы слоў іншымі, блізкімі па значэнні, у выніку чаго тэкст пашыраецца. Перадусім вучань працуе над арфаграмамі ва ўстаўляемых словах, у той жа час ён уносіць граматычныя, арфаграфічныя ці стылістычныя змены ў кожную прапанову па заданні настаўніка [2, с. 187].

Творчы дыктант патрабуюць добрых ведаў тэарэтычнага матэрыялу, прымушаюць вучня задумацца над выбарам слоў і выразаў, г.зн. праводзіцца праца з сінонімамі, надзвычай карысная для школьнікаў.

Тэкст для дыктоўкі павінен быць зразумелым для вучняў па форме выкладу, цікавы па зместу і павінен даваць дзецям новую інфармацыю пра навакольны свет.

Трэба дапамагчы вучням запомніць тэкст. Лепш за ўсё тэкст запамінаецца пры чаргаванні слухання з пераказам, таму рэкамендуецца вучням прагаворваць сказ пра сябе да пачатку яго запісу. Калі сказ вялікі, яго паўтараюць часткамі. Нават вучні, якія першы раз сустракаюцца з такім відам дыктанта, лёгка запамінаюць шэсць–восем самастойных слоў. Гэта трэба ўлічваць настаўніку пры падзеле тэксту дыктоўкі на часткі.

Пры працы над творчым дыктантам вучням патрэбны дадатковы час, таму настаўнік дыктуе тэкст трохі павольней, чым пры напісанні звычайнай дыктоўкі.

1. Творчы дыктант на пашырэнне тэксту (ці на ўстаўку слоў).

Такія дыктанты мяркуюць устаўку ў тэкст прыдатных па сэнсе слоў. Можна пашырыць тэкст шляхам увядзення прыназоўнікаў, злучнікаў і часціц. Ва ўсіх выпадках запісаны вучнямі тэкст застаецца звязным, а колькасць вывучаных граматычных і арфаграфічных з'яў у ім павялічваецца.

Галоўнымі з’яўляюцца дзве мэты.

Першая – навучыць вучняў карыстацца вызначанымі групамі слоў ці канструкцыямі. Шукаць патрэбнае слова, школьнікі карыстаюцца сэнсам фразы і кантэксту.

Другая – навучыць вучняў дакладна падбіраць словы (ці словазлучэнні). Цяжкасць гэтай працы ў тым, што вучні павінны зразумець задуму аўтара.

Звязны тэкст, што выкарыстоўваецца для творчага дыктанта з устаўкай слоў, чытаецца з пропускам слоў, а потым фармулюецца заданне: уставіць вызначаную групу слоў у адпаведнасці з задумай. Творчая дыктоўка можа насіць як калектыўны, так і індывідуальны характар. Пры аналізе напісанага (калі ён праводзіцца пасля выканання творчай дыктоўкі) адзначаецца, наколькі дакладна і выразна апісваецца прадмет з дапамогай увядзення тых ці іншых слоў і словазлучэнняў.

2. Творчы дыктант з заменамі.

Некаторыя часткі тэксту падчас яго запісу замяняюцца. Магчыма, напрыклад, замена асобных слоў аднакаранёвымі словамі з прыстаўкамі ці суфіксамі на вызначаную арфаграму, замена слоў (словазлучэнняў, сказаў) лексічнымі сінонімамі ці замена адной граматычнай формы, катэгорыі ці канструкцыі іншай.

Творчыя дыктанты з заменамі выклікаюць у школьнікаў вялікую цікавасць. Іх можна скарыстаць пры вывучэнні ўсіх раздзелаў школьнага курса. Гэты від творчай дыктоўкі, несумяшчальны з механічнай працай, дае магчымасць авалодаць рознымі моўнымі сродкамі і замацаваць навыкі правапісу. Падчас напісання вучні вырашаюць адразу некалькі заданняў: вучацца разумець стылістычную функцыю граматычнай формы ў тэксце (напрыклад, пры замене асобы, часу і ладу дзеяслова), звярте ўвагу на адценні значэнняў лексічных і граматычных сінонімаў.

У адпаведнасці з мэтамі правядзення дыктанта можна вылучыць навучальны кантрольны творчы дыктант.

Падбіраецца звязны тэкст, што дае магчымасць замацаваць вывучанае. На ўроку настаўнік называе від працы і яе мэту і праводзіць уступную гутарку. Потым паведамляецца заданне: што трэба ўставіць (ці замяніць), па якіх прыкметах падбіраць канструкцыі для ўстаўкі (ці замены) і якія адзнакі трэба зрабіць у сшытку. Пасля гэтага чытаецца тэкст. Мэта вучняў – уважліва слухаць, усвядоміць заданне і папярэдне падабраць хоць бы частку слоў ці канструкцый для ўстаўкі ў тэкст (ці замены).

Праслухаўшы асобны сказ, вучні паўтараюць яго пра сябе з устаўленымі (ці замененымі) канструкцыямі. Прагаворванне трэнеруе памяць, дапамагае запомніць сказу, пачуць зменены тэкст. Пры паўторным чытанні вучні запісваюць зменены сказ, а пры трэцім параўноўваюць прадыктаваны і запісаны тэксты. Трэці раз тэкст можа чытаць адзін з вучняў.

Творчы дыктант патрабуе выкарыстанне ведаў у новых умовах і з новымі мэтамі, таму выкарыстанне яго вельмі эфектыўнае. Д.Н. Богаяўленскі, вывучыўшы пытанне пра сувязь арфаграфіі і творчага напісання, прыйшоў да высновы, што дадзены від працы ўзбройвае вучняў як маўленчымі, так і арфаграфічнымі ўменнямі: вучні пры напісанні творчай дыктоўкі праходзяць «праз этап “сумяшчэння” двух заданняў: выяўляць свае думкі ў пісьмовай форме і прытрымлівацца пры гэтым арфаграфічных норм» [4].

Такім чынам, творчы дыктант – адзін з найбольш эфектыўных сінтэтычных практыкаванняў па фармаванні ўласнага камунікатыўна-маўленчага умення і ўмення правапісу, прамежкавае паміж чыста арфаграфічнымі практыкаваннямі з аднаго боку і спецыяльнымі практыкаваннямі па развіцці маўлення – з іншага.

Назіранні сведчаць, што роля дыктанта пры навучанні беларускай мове значная. Эфектыўнасць яго дасягаецца тым, што вучань, моўчкі, прамаўляе гукі, вучыцца суадносіць гукі і літары і адчуваць гук як фанему.

Дыктант патрабуе ўзмоцненай увагі, якая вызначае хуткасць і дакладнасць з’яўлення навыкаў. Гэта і дае падставу рэкамендаваць дыктант як адзін з асноўных выглядаў працы пры навучанні правапісу.