Мастацтва Беларусі ў складзе Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага (XIII – XVI стст.)

Беларуская культура не магла пазбегнуць такой агульнаеўрапейскай з'явы, як Адраджэнне, або Рэнесанс. Гэта эпоха станаўлення і росквіту ранняй буржуазнай культуры.

Адраджэнне – умоўная назва, звязаная з памкненнем адрадзіць антычную спадчыну. Але гэта было не проста рэстаўрацыяй, а спосабам фарміравання новай культуры, буржуазнай паводле свай сутнасці. Характэрнай рысай эпохі Адраджэння быў працэс фарміравання народных моў літаральна ва ўсіх еўрапейскіх краінах, станаўлення і развіцця нацыянальных культур.

У канцы XV –  пачатку XVІ ст. склаліся эканамічныя, сацыяльныя і палітычныя перадкмовы Рэнесансу на Беларусі: рост гарадоў, форміраванне беларускай народнасці, ажыўленне грамадска-палітычнай дзейнасці і нацыянальна-класавай барацьбы, секулярызацыя духоўнага жыцця і пашырэне міжнародных узаемасувязей. 

Адраджэнне ў Беларусі мае свае асаблівасці. Агульная эканамічная адсталасць ад перадавых краін Еўропы і панаванне феадалізму стрымлівалі шырокае развіццё свецкіх форм культуры і пераход ад сярэднявечнай да сучаснай культуры таго часу. 

І хаця ідэі Адраджэнняпраніклі ў літаратуру, мастацтва, філасофскую і грамадска-палітычную думку, на Беларусі развіццёрэнесансавай культуры засталося незавершаным.

Прадстаўніком рэнесансавай культуры на Беларусі быў першадрукар, гуманіст і асветнік Францыск Скарына (каля 1490 – каля). Ён нарадзіўся ў купецкай сям’і у Полацку. Мяркуюць, што там, а таксама ў Вільні Ф. Скарына атрымаў першапачатковую адукацыю. У 1504 г. ён паступіў у Кракаўскі універсітэт, праз два гады атрымаў вучоную ступень бакалаўра філасофіі, а пазней – доктара свабодных навук. 

Біяграфічныя звесткі аб жыцці першадрукара не вельмі багатыя, але можна меркаваць, што пасля атрымання вучонай ступені яго зацікавілі грамадскія праблемы і гуманістычныя навукі, зарадзілася думка выдаць кнігі Бібліі на роднай мове, зрабіць іх даступнымі для сваіх землякоў. Апынуўшыся ў Празе, Ф. Скарына пры дапамозе заможных аіленскіх і полацкіх мяшчан Багдана Онкава, Якуба Бабіча, Юрыя Адверніка, магчыма і брата Івана Скарыны заснаваў друкарню. За няпоўныя тры гады ён пераклаў, пракаменціраваў і падрыхтаваў да друку 23 кнігі Бібліі 

6 жніўня 1517 г. у Празе выйшла з друку першая кніга Францыска Скарыны – “Псалтыр”.

Скарына меў намер выдаць усю Біблію, аб чым сведчыць агульны тытульны ліст, прадмовы да ўсяго выдання. Аднак гэта задума засталася незавершанай. Першадрукар выдаў пераважную частку Старога Запавету, прычым выбраў з Бібліі найбольш важныя кнігі. 

На працэс станаўлення і развіцця беларускай архітэктуры значна паўплывалі старажытныя традыцыі, а таксама лепшыя дасягненні архітэктуры заходнееўрапейскіх краін. Шырокае распаўсюджанне на Беларусі набыла готыка – мастацкі стыль, запазычаны ў Заходняй Еўропе. Готыка з сярэдзіны XІІ ст. прышла на змену раманскаму стылю і атрымала сваю назву ад назы германскага племені готаў. Архітэктуры належала вызначальная роля ў развіцці готыкі. Найбольш тыповыя гатычныя пабудовы вылучаліся вялікай вышынёй, стромкім сілуэтам і вертыкальнымі лініямі, вузкімі стральчатымі парталамі і вокнамі з каляровымі вітражамі, высокімі вежамі. У гатычных саборах выкарыстоўваўчя багаты дэкор, на фасадах часта мелася вялікае круглае акно (ружа), звычайна яны упрыгожваліся скульптурай. 

Своеасаблівыя рысы беларускай готыкі заключаліся ў надзвычай доўгім часе яе панавання (другая палова XІІІ – XVІ ст.), функцыянальным спалучэнні культавага і абарончага дойлідства, традыцыйным выкарыстанні цаглянай муроўкі з разнастайнымі абтынкаванымі і пабеленымі плоскімі нішамі, масіўнасці канструкцый і манументальнасці пабудоў, спалучэнні гатычных і рэнесансавых форм. 

Готыка ў Беларусі мела свае асаблівасці. Яе шырокае распаўсюджванне тут пачалося ў канцы 14 стагоддзя, а ў ранніх помніках сустракаліся толькі некаторыя рысы стылю, напрыклад стральчатыя аркі. Сярод прычын запозненага прыходу готыкі, можна назваць адсутнасць сувязяў з Заходняй Еўропай. У цэлым готыка, як і раманскі стыль, развівалася ў феадальнай сістэме, дзе архітэктура па-ранейшаму захоўвала большай часткай прыгоннай або культавы характар. Развівалася грамадзянскае і жылое будаўніцтва. Нябачаная дагэтуль вышыня гатычных храмаў дасягалася ўжываннем каркаснай сістэмы ў будаўніцтве. А шырокія інтэр’еры ўпрыгожваліся вялізнымі вокнамі са шматколернымі, па-майстэрску выкананымі вітражамі. Да асноўных элементаў гатычнай архітэктуры адносяцца: стральчатыя аркі – нервюры; аркбутаны – адкрытыя полуаркi; слупы, служачыя апорамі для спічастых арак. Да іншых канструктыўных асаблівасцях можна аднесці вертыкальныя выступы – контрфорсы, крыжовыя скляпенні, разьбяныя франтоны – вiмпергi, востраканцовыя ажурныя вежы – пiнаклi, стральчатыя вокны і парталы. Фасады ўпрыгожваліся складаным арнаментам і скульптурамі. Готыка злучыла ў сабе шкло, камень, і яркія фарбы насценных роспісаў і вітражоў. Экспрэсіўны стыль пакараў ззяннем золата, а шпілі, ўзляталі ўгору, дэманстравалі імкненне чалавека да неба, і служылі напамінам пра духоўныя бакі жыцця. Гэтая архітэктура сімвалізуе бясконцасць; гэта адчуваецца і выказваецца ў архітэктуры, дзе паказваецца містычнае і загадкавае, што ёсць у душы кожнага чалавека.

Адукацыя на тэрыторыі Беларусі ў часы ВКЛ захоўвала рэлігійны характар. Пры праваслаўных цэрквах і манастырах існавалі школы, у іх праграму навучання ўваходзілі: царкоўна-славянская граматыка, матэматыка, філасофія, тэалогія. Разам з тым, пры праваслаўных брацтвах (гэта грамадскія аб’яднанні прыхажан) у Вільні, Магілёве, Слуцке, Бярэсце, Полацку і інш. дзейнічалі брацкія школы з больш шырокай праграмай, што ўключала вывучэнне замежных і класічных (лацінскай і грэчаскай) моў, гісторыю, рыторыку. Навучанне ў іх было галоўным чынам бясплатным.

Шырокая праграма адукацыі існавала ў пратэстанцкіх школах. Найбольш вядомыя – у Іўі, Вільне, Бярэсце, Слуцку. Пратэстанты выступілі з прапановай заснаваць у ВКЛ універсітэт, але ва ўмовах контррэфармацыі ідэю перахапілі езуіты, а пратэстанцкія школы наогул былі зачынены.

У часы ВКЛ значных поспехаў дасягнулі культура і мастацтва на беларускіх землях. Працягваўся працэс утварэння беларускай народнасці – асобнай этнічнай супольнасці з агульнай тэрыторыяй, пануючым эканамічным ладам, адзінай мовай, культурай, пісхічным складам, этнічнай самасвядомасцю. Фарміравалася старабеларуская мова, зараджалася кнігадрукаванне, бурна развівалася беларуска-літоўскае летапісанне, намаганнямі дзеячаў беларускага Адраджэння ствараліся выдатныя літаратурныя творы, развівалася філасофская, прававая і палітычная думка, асветніцтва. Шырокае распаўсюджанне атрымала абароннае і культавае будаўніцтва. Невыпадкова сярэдневяковую Беларусь называлі краінай замкаў. Беларускае мастацтва ўключалася ў еўрапейскі культкрна-гістарычны працэс. 

Такім чынам, XІІІ – XVІ ст.  – яркі і самабытны перыяд у развіцці беларускага мастацтва, перыяд росту палітычнай і патрыятычнай свядомасці беларусаў, сінтэзу рэнесансав-гуманістычных павеваў і сярэдневяковых рэлігійных сувязей паміж беларускім і іншымі народамі. 

XІІІ – XVІ стст. – перыяд развіцця беларускага мастацтва, калі беларуская народнасць знаходзілася у складзе Вялікага княства Літоўскага. Менавіта ў гэты перыяд завяршаецца фармаванне нацыянальнай культуры як унікальнага культурнага комплекса, які не саступае лепшым узорам культур еўрапейскіх народаў той эпохі: раманскі стыль, готыка, Рэнесанс, Рэфармацыя, барока (замкавае і культавае дойлідства, філасофія і літаратура, беларускі іканапіс і свецкае выяўленчае мастацтва, кнігадрукаванне, Францыск Скарына, Сымон Будны, Васіль Цяпінскі, Статуты ВКЛ).