Перыядычны друк для дзяцей у Беларусi: змястоунае i мастацкае мадаляванне

Да сярэдзіны XVII стагоддзя дзіцячай літаратуры не існавала. Па сутнасці, першай кнігай, напісанай спецыяльна для дзяцей, стала кніга “Свет у малюнках” Яна Амоса Коменскага. Найвялікшы педагог і рэфарматар школы стаў родапачынальнікам літаратуры, прыстасаванай для разумення маленькімі чытачамі.

Першым дзіцячым часопісам у свеце навукоўцы лічаць “Лейпцыгскі штотыднёвы лісток” (1772 – 1774), які выдаваўся ў Германіі.

Хваля рэвалюцыі 1905 года дала штуршок развіццю перыядычнага друку і ў Беларусі. У 1906 г. у Вільні, Віцебску, Гродне, Магілёве, Мінску, іншых гарадах Беларусі выдавалася ўжо звыш 60 газет і часопісаў. Акрамя афіцыйных губернскіх і епархіяльных ведамасцей пачынаюць выходзіць грамадска-палітычныя і літаратурныя выданні. Пераважная большасць іх была рускамоўнай.

Большасць перыядычных выданняў выходзіла ў Вільні. У гэтым горадзе знаходзіліся рэдакцыі 26 газет і часопісаў, якія друкаваліся не толькі на рускай, але і на польскай, літоўскай, яўрэйскай мовах. Дзве газеты (“Наша доля”, а пасля “Наша ніва”) выдаваліся па-беларуску.

Аднак па-ранейшаму адчуваўся недахоп мастацкай літаратуры на беларускай мове, асабліва для дзяцей і падлеткаў.

Па гэтай прычыне А. Уласаў (галоўны рэдактар “Нашай нівы”) звярнуўся да мінскага губернатара з прашэннем дазволіць выданне беларускамоўнага штомесячнага часопіса “Лучынка”.

Першы нумар гэтага літаратурнага і навукова-папулярнага выдання краязнаўчага кірунку для дзяцей і моладзі выйшаў у 1914 годзе ў Мінску. Рэдактарам-выдаўцом яго стаў А. Уласаў, а літаратурным рэдактарам Цётка (Алаіза Пашкевіч).

Часопіс меў 16 старонак (планавалася 32 – 48 старонкі ў кожным нумары), быў ілюстраваны. Мэта часопіса была вызначана Цёткай у адпаведным публіцыстычным звароце. Артыкул “Да вясковай моладзі беларускай” з’явіўся у другім нумары часопіса, у ім сцвярджалася, што “Лучынка будзе старацца заглянуць у кожны куток нашай Беларускай Старонкі, пазнаць усе яе балючкі, паказаць іх Табе, Моладзь, растлумачыць, якім спосабам з гэтых балючак вылячыць Родную Старонку” [36, c. 213].

Дзіцячыя выданні ва ўмовах рынку спрабуюць прыцягнуць увагу як мага большай аўдыторыі, таму часта адрасуюць сваю прадукцыю адразу некалькім пакаленням чытачоў, розным узроставым групам: дашкольнікі і малодшыя школьнікі, малодшыя школьнікі і падлеткі, падлеткі і старшакласнікі. Гэта, на нашу думку, тлумачыцца ў першую чаргу эканамічнымі выгодамі, бо дазваляе мець большую колькасць падпісчыкаў і чытачоў, а з другога – узроставыя межы рухомыя і пры пераходзе з аднаго ўзросту ў іншы адносіны да рэальнасці змяняюцца не адразу. Таму, пры характарыстыцы сучасных беларускіх часопісаў, адрасаваных дзецям, часта нельга адназначна вызначыць іх аўдыторыю як толькі дзіцячую, або толькі падлеткавую, хутчэй гэтую з’яву трэба разглядаць у сукупнасці.

Сярод вялікай колькасці сучасных беларускіх часопісаў для дзяцей і падлеткаў можна вылучыць некалькі асноўных груп выданняў паводле мэтавай аўдыторыі. Разгледзім іх ніжэй больш падрабязна:

1)выданні, накіраваныя на духоўную асвету, з выразным рэлігійным зместам. Такіх выданняў для дзяцей у сучаснай Беларусі два: рускамоўны часопіс-газета праваслаўнай царквы “Ангелочек” і дзіцячы каталіцкі часопіс “Маленькі Рыцар Беззаганнай”.

Асноўнымі тэмамі часопіса “Агелочек” з’яўляюцца тэмы дабра і зла, трактоўкі Бібліі і асноўных біблейскіх сказанняў, розныя карысныя веды з гісторыі праваслаўя. Дзякуючы простаму стылю выкладу праваслаўныя звычаі і абрады становяцца даступныя для дзіцячага разумення. Часопіс друкуецца з перыядычнасцю два разы ў паўгоддзе і даступны для падпіскі.

Беларускамоўны рэлігійны часопіс “Маленькі рыцар Беззаганнай”, спачатку выходзіў як дадатак да каталіцкага выдання “Ave Maria”, засанавнага Мінска-Магілёўскай дыяцэзіяй, зараз з’яўляецца самастойным выданнем (галоўны рэдактар – беларуская пісьменніца І. Жарнасек). У зразумелай гумарыстычнай форме часопіс распавядае дзецям пра тое, як паводзіць сябе ў касцёле, пра гісторыю каталіцкіх святыняў Беларусі, аб яўленні Маці Божай, пра святых каталіцкага касцёла і інш. На старонках часопіса друкуецца хрысціянская літаратура для дзяцей.

Беларуская перыёдыка, адрасаваная дзецям, мае ўласную гісторыю станаўлення і развіцця, толькі ёй характэрныя рысы, абумоўленыя гістарычным развіццём краіны і беларускага грамадства.

Тыпалагічная структура першых беларускіх перыядычных выданняў склалася пад уплывам традыцый выхавання і народнай педагогікі, вялікае ўздзеянне на гэты працэс аказалі змены ў палітычным жыцці. Першым беларускім перыядычным выданнем для дзяцей трэба лічыць часопіс “Лучынка”, які пачаў выходзіць у 1914 годзе.

Развіццё беларускай дзіцячай перыёдыкі ў 20-м стагоддзі паступова прывяло да ўсведамлення грамадствам дзяцінства як асаблівага перыяда фарміравання асобы, а часопісы і газеты – да арыентацыі на дакладную ўзроставую аўдыторыю з характэрным зместам і мастацкай мадэллю выдання.

У дзяржаўным каталозе Рэспубліканскага ўнітарнага прадпрыемства “Белпошта” на першае паўгоддзе 2016-га года сёння ажыццяўляецца падпіска на 80-т выданняў для дзяцей і падлеткаў: 67 часопісаў і 13 газет.

Пераважная большасць выданняў друкуецца на рускай мове, цалкам беларускамоўнымі з’яўляюцца толькі 4-ы часопісы, матэрыялы на беларускай мове друкуюць некалькі газет і часопісаў. Амаль палова выданняў адначасова распаўсюджваецца на тэрыторыі Беларусі і Расіі, дзяржаўную падтрымку маюць 12-ць часопісаў і газет.

На сучасным этапе развіцця інфармацыйнай прасторы змяняюцца ўмовы функцыянавання дзіцячых перыядычных выданняў. Заўважаецца камерцыялізацыя газет і часопісаў для дзяцей, масавае распаўсюджванне забаўляльнай друкаванай прадукцыі.

Можна назіраць вялікую колькасць гульнёвых і забаўляльных артыкулаў у дзіцячых выданнях, скарачэнне літаратурна-мастацкіх і аналітычных матэрыялаў, паступовае знікненне жанравых межаў паміж мастацкім, публіцыстычным і размоўным стылем мовы, які выкарыстоўваецца ў дзіцячым перыядычным друку.

Сучасным газетам і часопісам для дзяцей і падлеткаў у кампазіцыйна-графічным мадэляванні надаюцца розныя візуальныя якасці, часта стракатыя колеравыя палітры, якія павінны прыцягнуць увагу аўдыторыі: малюнкі, колер, загаловак становяцца асноўнымі сродкамі арыентацыі чытача ў нумары.