Источниковедение

Грамадска-палітычнае жыцце Рэчы Паспалітай пачатку XVII ст. характарызуецца вострай антыфеадальнай і нацыянальна-рэлігійнай барацьбой. Накопленыя ўражанні пра ўбачанае, пачутае і перажытае былі настолькі моцнымі, што прымушалі відавочцаў, удзельнікаў падзей брацца за пяро, каб замацаваць іх у аналах гісторыі, не даць ім сцерціся ў памяці нашчадкаў.  Паказальнымі ў гэтым сэнсе з'яўляюцца мемуары навагрудскага падсудка Федара Міхайлавіча Еўлашоўскага (1546-1616), працу над якімі ен пачаў у 1603 г., маючы, як відаць, дзеннікавыя запісы за папярэднія 40 гадоў. Арыгінал мемуараў захаваўся ў няпоўным аб'ёме: адсутнічае ўступная частка, якая расказвае пра бацькоў мемуарыста. А паколькі апошнія запісы абрываюцца звесткамі за 1604 г., то не выключана, што ў аўтарскім тэксце мог быць і працяг інфармацыі за наступныя гады яшчэ актыўнага грамадскага жыцця Еўлашоўскага. Па часе напісання мемуары Еўлашоўскага, уціснутыя ім у тыповую для летапісаў форму пагадовых запісаў, з'яўляюцца самым раннім помнікам мемуарнага жанру з усіх вядомых нам твораў беларускай літаратуры. Беручыся за напісанне ўспамінаў, Еўлашоўскі імкнуўся выхаваць сваіх дзяцей у духу тых ідэалаў, якімі ен кіраваўся сам у асабістым жыцці. Менавіта гэтым і абумоўлена падрабязнае напісанне ім аўтабіяграфіі, з якой мы даведваемся, што нарадзіўся Еўлашоўскі ў Ляхавічах у небагатай праваслаўнай шляхецкай сям'і, якая мела маентак у Еўлашове. У хатніх умовах ен вывучыў асновы роднай, а таксама польскай і яўрэйскай граматы. Неабходныя веды па матэматыцы, справаводстве і юрыспрудэнцьгі ен набыў шляхам самаадукацыі ў працэсе службы пры дварах магнатаў, што дазволіла яму потым з поспехам выступаць у ролі юрыста-адваката па справах знатных паноў у розных судовых інстанцыях. Дзякуючы багатаму практычнаму вопыту адваката Еўлашоўскі набыў аўтарытэт у асяроддзі навагрудскай павятовай шляхты, якая даручыла яму на Варшаўскім вальным сейме 1579 г. прыняць удзел у складанні тэксту важнага дзяржаўна-прававога дакумента – «Трыбунала Вялікага княства Літоўскага». А калі ў земскім навагрудскім судзе аказалася вакантным месца падсудка, яго абралі ў 1592 г. на гэтую пасаду, якую ен займаў да канца свайго жыцця.

Перыяд польскай шляхецкай інтэрвенцыі знайшоў адлюстрававне ў «Дыярыушы» (на польскай мове) Самуіла Маскевіча, непасрэднага ўдзельніка падзей, апісаных у гэтым высокамастацкім творы. Галоўная ўвага ў ім удзелена ваенным дзеянням. «Дыярыуш» Маскевіча не з'яўляецца дзеннікам у поўным сэнсе гэтага слова. Толькі яго кароткія пачатковыя запісы (з 1594 да 1604 г.) сапраўды маюць характар дыярыуша. Абраны ў гэтай частцы мемуараў прынцып падачы інфармацыі па гадах строга вытрыманы. Пасля запісаў 1604 г. летапісная манера выкладання мяняецца. На змену сухой канстатацыі фактаў прыходзіць разгорнутае, эмацыянальна насычанае сюжэтнае апавяданне. Простыя сказы ўступаюць месца сінтаксічна ўскладненым канструкцыям, і сам пераказ перарастае ў прагматычнае паведамленне пра бачанае і перажытае. Пры апісанні падзей аўтар часта то забягае наперад, то вяртаецца назад, парушаючы тым самым храналагічную паслядоўнасць пераказу. Змяшчэнне і паралельная падача аўтарам розных па часе падзей сведчыць аб тым, што «Дыярыуш» Самуіла Маскевіча ствараўся на ўспамінах аб мінулых часах. З гэтай прычыны і сама назва «Дыярыуш» з'яўляецца чыста ўмоўнай, паколькі гэты твор па сваей жанравай прыродзе – тыповыя мемуары [6, c.199]. Вартасць «Дыярыуша» Маскевіча – у аб'ектыўным выкладзе аўтарам сваіх назіранняў. Гаварыць праўду і толькі праўду, няхай нават часам і непрыемную, – вось прынцып, якім кіраваўся Маскевіч. У яго няма прадузятых адносін да тых людзей, аб якіх ен успамінае, незалежна ад таго, былі яны яго сябрамі або ворагамі. Так, падрабязна апісваючы асаду Смаленска, Маскевіч пахвальна адзываецца пра Міхаіла Шэіна як пра арганізатара абароны горада. Ен бачыць у ім перш за ўсе доблеснага воіна, кемлівага і вопытнага военачальніка, адзначае мужнасць і стойкасць абаронцаў горада. I на гэтым фоне падае ў негатыўным плане дзеянні военачальнікаў Рэчы Паспалітай, і ў прыватнасці братоў Патоцкіх, якія ў пагоні за асабістай славай узбунтавалі нават уласнае войска супраць галоўнага камандавання С. Жулкеўскага. 

Такім чынам, мемуарная літаратура Беларусі істотна пашырае нашы веды пра гісторыю роднага краю. Гэта адна з цікавейшых старонак нацыянальнай літаратурнай спадчыны. Але разам з тым яна, на жаль, яшчэ далека не ўся ўведзена ў сучасны навуковы ўжытак. Многія з мемуарных помнікаў, якія былі выяўлены і апублікаваны яшчэ ў мінулым стагоддзі, сення ўжо забыты і нават малавядомы для спецыялістаў. У ліку помнікаў гістарычна-мемуарнай літаратуры цікавымі для нас з'яўляюцца прыватныя ўспаміны Яна Цадроўскага, прадстаўніка сярэдніх слаеў шляхецкага саслоўя, якое рабіла тады палітыку і нярэдка само было ахвярай гэтай палітыкі. Звесткі пра асобныя гістарычныя падзеі ХVI-ХVII стст. утрымлівае «Дзеннік» Федара Еўлашоўскага. Першымі мемуарнымі дыярыушамі на польскай мове, складзенымі на тэрыторыі Беларусі, з’яўляюцца «Дыярыушы» Самуіла Маскевіча і Багуслава Маскевіча.