Дзяржаўна-прававое становішча вкл у складзе рэчы паспалітай

На чале Вялікігі княства Літоўскага стаяў вялікі князь. Яго становішча ў дзяржаве было неадназначнае. На сваіх землях ён быў неабмежаваным манархам, але ў кіраванне удзельных князёў не ўмешваўся. Усе князі ВКЛ прызнавалі над сабой уладу вялікага князя. У выпадку вайны вялікі князь станавіўся на чале войска і быў галоўнакамандуючым усіх ваенных сіл. 

Вялікі князь Вітаўт асцерагаўся таго, што дзяржаўная маналітнасць можа аслабнуць. Таму ён ліквідаваў некаторых найбольш уплывовых удзельных князёў і замяніў іх самімі намеснікамі. Так было зроблена з Смаленскім і Полацкім княствамі. З ліквідаваннем удзельных княстваў ВКЛ стала маналітнай дзяржавай на чале з манархам – вялікім князем.

ВКЛ знаходзілася ў цэнтры Еўропы, таму яно ажыццяўляла актыўную знешнепалітычную дзейнасць. Найбольш інтэнсіўна у ВКЛ развіваліся адносіны з Польшчай, уніі з якой атрымалі заканадаўчае афармленне, а ў другой палове 15 ст. прывялі да ўтварэння новай славянскай дзяржавы – Рэчы Паспалітай, якая па форме дзяржаўнай улады была канфедерацыяй. Усяго было тры уніі – 1385, 1413 і 1569 гг. 

Рэалізацыя польска-вялікняжацкага саюза канкрэтна пачалася ў 1385 г., калі Ягайла атрымаў прапанову наконт заключэння шлюбу з польскай наследніцай – Ядзвігай. У адказ на гэту прапанову Ягайла паабяцаў выканаць шэраг абавязацельстваў: на нарадзе польскіх паслоў у Крэве ён абязаўся прыняць каталіцкую веру з сваімі братамі, родзічамі, літоўскім народам, даваць грошы сваёй дзяржавы на патрэбы Польшчы і дапамагчы Польшчы атрымаць паўднёвыя тэрыторыі, заплаціць адступную Вільгельму Аўстрыйскаму ў суме 200000 флорынтаў і на вечны час далучыць Літоўскую дзяржаву да Польшчы. Польшча ў адказ паабяцала ВКЛ дапамагчы ў барацьбе з крыжаносцамі. 

На аснове гэтых умоў 15 жніўня 1385 г. было падпісана гістарычнае пагадненне з Польшчай, вядомае пад назвай “Крэўская ўнія”. Да заключэння гэтага саюза прывялі наступныя прычыны:

1) цяжкае знешнепалітычнае становішча ВКЛ у сувязі з Лівонскай вайной 1558 – 1583 гг., якую вёў за выхад да Балтыйскага мора маскоўскі цар Іван IV. Ён лічыў беларускія землі сваёй вотчынай і імкнуўся зноў далучыць іх да Маскоўскай дзяржавы.;

2) імкненне шляхты да набыцця шляхецкіх волнасцей, якімі валодала шляхецкае саслоўе ў Польшчы;

3) жаданне польскай шляхты далучыць ВКЛ у якасці багатай часткі Польшчы і атрымаць для сябе новыя землі і пасады;

4) разлік кіраўніцтва каталіцкай царквы пашырыць уплыў каталіцтва на беларускіх, рускіх і ўкраінскіх землях.  

Такім чынам, у сярэдзіне 16 ст. Польшча і ВКЛ стварылі новую дзяржаву – Рэч Паспалітую. Яна праіснавала да канаца 18 ст. Утварылася Рэч Паспалітая ў выніку “Люблінскай уніі” у 1569 г. Гэта дзяржава прадстаўляла сабой саюз ВКЛ і Польскага каралеўства. ВКЛ і Польшча мелі адносную самастойнасць, якая была абмежавана дзейнасцю адзінага польскага караля і сейма Рэчы Паспалітай. Не было агульных міністраў па ўнутраным і знешнім пытанням, адзінай судзебнай сістэмы. Не была ліквідавана граніца паміж ВКЛ і Польшчай, не была ўведзена адзіная грашовая адзінка.

Рэч Паспалітая ўяўляла сабой саслоўна-прадстаўнічую манархію. На чале дзяржавы стаяў кароль, правы і абавязкі якога, абмежаваныя сеймам, былі зафіксаваныя ў “Генрыхавых артыкулах” (1574 г., выдаў Генрых Валуа). Заканадаўчым органам у ёй быў двухпалатны агульны (вальны) сейм, які складаўся з сената (рады) і пасольскай ізбы. Увогуле, у Рэчы Паспалітай была многа сеймаў: канвакацыйныя; элекцыйныя (выбіраді караля); каранацыйныя, вальныя, генеральныя, паветавыя, рэляцыйныя, ардынарныя, неардынарныя. 

З шэрагу сваіх членаў сейм выбіраў 28 сенатараў для каралеўскай рады, якая фактычна ажыццяўляла кіраванне краінай і асабістым жыццём караля.  На чале сейма быў старшыня, якога выбіралі з паслоў – сеймавы маршалак (калі сейм праходзіў на тэрыторыя Польшчы – выбіраўся паляк, калі ў ВКЛ – ліцвін). 

Рэч Паспалітая з’яўлялася феадальна-прыгонніцкай дзяржавай. Пануючым класам былі землеўладальнікі: магнаты (паны), сярэдняя і дробная шляхта. У склад пануючага класа ўваходзіла і духавенства.

У абедзвух дзяржавах панавала шляхта. Вышэйшымі ораганамі дзяржаўнай улады пасля манарха ў ВКЛ былі паны-рада (Рада), а ў Польшчы – Сенат. Яны мелі аднолькавыя функцыі, якія прадугледжвалі выбары манарха, абарону дзяржавы, заключэнне міжнародных пагадненняў, выданне законаў, вырашэнне судовых справў і г.д. 

У 1588 г. з удзелам канцлера ВКЛ Льва Сапегі быў падрыхтаваны і выданы “Статут ВКЛ”. У ім было запісана, што займаць дзяржаўныя пасады і атрымоўваць землі ў ВКЛ маглі толькі грамадзяне ВКЛ. Статут ВКЛ 1588 г. заставаўся галоўнай крыніцай права на Беларусі да 1840 г. Але паколькі ВКЛ уваходзіла ў склад Рэчы Паспалітай, то неаднаразова рабіліся спробы прымаць новыя законы, якія пярэчылі нормам Статута. Але, нягледзячы на гэта, Статут ВКЛ 1588 г. падвёў заканадаўчую аснову пад новыя ўзаемаадносіны паміж княствам і Польшчай