Прозвішчы жыхароў Верхнядзвіншчыны: склад, структура, матывацыя

На падставе класіфікацыі, якую прапанаваў акадэмік М. В. Бірыла ў манаграфіі «Беларускія антрапанімічныя назвы ў іх адносінах да антрапанімічных назваў іншых славянскіх моў», усе прозвішчы па сваёй структуры падзяляюцца на першасныя і другасныя. Аднак вучоны не спыніўся на такім падзеле антрапонімаў і ў працы «Тыпалогія і геаграфія славянскіх прозвішчаў» адзначыў мэтазгоднасць вылучэння агульнаславянскіх, усходнеславянскіх і ўнутрымоўных прозвішчных тыпаў ў складзе славянскіх прозвішчаў.

Першасныя прозвішчы — гэта найменні асобы, якія «ўтвораны ад уласных асабовых імён і мянушак без далучэння прозвішчаўтваральных фармантаў» [4, с. 9].

У большасці выпадкаў такія прозвішчы паходзяць ад апелятыўных назоўнікаў, радзей — ад уласных імёнаў (ці іх форм) і апелятыўных прыметнікаў. Таму «на аснове марфалагічных прымет можна выдзеліць антрапонімы субстантыўнага і ад’ектыўнага характару». У адпаведнасці з дадзенай класіфікацыяй быў размежаваны фактычны матэрыял прозвішчаў жыхароў Верхнядзвіншчыны.

Першасныя прозвішчы субстантыўнага характару — «прозвішчы, што супадаць з назоўнікамі-апелятывамі або з ўласнымі асабовымі імёнамі ці іх формамі». Сярод прозвішчаў жыхароў Верхнядзвіншчыны першасных – 173, што складае 17% ад усёў колькасці. Да першасных прозвішчаў субстантыўнага характару ў жыхароў Верхнядзвіншчыны адносяцца наступныя: Барсук, Берасцень, Баярын, Брыль, Бубен, Герман, Галавач, Голуб, Гардзей, Гусак, Дзяруга, Дубіна, Жук, Зайка, Заяц, Зязюля, Кадушка, Казак, Капелька, Карман, Касач, Кісель, Клім, Клоп, Каршун, Куст, Кучар, Ляснічы, Ліля, Лонь, Лось, Мароз, Мядзель, Панкрат, Парадня, Пугач, Рак, Разлом, Русак, Рысь , Сініца, Смаляр, Смятана, Снапок, Фіалка, Фрол, Шафран, Швед, Шкода, Шпак, Ягадка, Якуба і інш.

Для сістэмы антрапанімікону актуальным з’яўляецца пытанне матывацыі прозвішчаў жыхароў Верхнядзвіншчыны. Гэта выклікана тым, што працэс утварэння прозвішчаў займае даволі адметную частку сацыялізацыі. Сярод прозвішчаў жыхароў Верхнядзвіншчыны сустракаюцца прозвішчы, ўтвораныя ад апелятыва, імені і тапонімаў.

Апелятывы, якія ўтрымліваюцца ў прозвішчах, паказальны не толькі ў анамастычным, але і этнаграфічным, гістарычным і лінгвістычным планах. Для шэрагу прозвішчаў суаднясенне іх з адпаведным іменем з’яўляецца нялёгкім працэсам. Сучасныя прозвішчы жыхароў Верхнядзвіншчыны ўтвораны ад разнастайных па значэнні адапелятыўных назваў: прафесійных назваў асоб, тэрмінаў сваяцтва, адзінак, якія характарызуюць адносіны бацькоў да дзяцей, паказваюць асаблівасці з’яўлення навароджанага і інш.

У прозвішчах, утвораных ад апелятываў, Г.М. Мезенка прапаноўвае наступную класіфікацыю [11, с. 71]:

1) характарыстыка чалавека ў фізічным стане;

2) занятак, прафесія, сацыяльны стан;

3) этнічная і нацыянальная прыналежнасць;

4) ступень сваяцтва, абставіны з’яўлення дзіцяці і адносіны бацькоў.

Часцей за ўсё асновай для прозвішчаў дадзенай катэгорыі служылі пэўныя асаблівасці знешнасці ці недахопы фізічнага характару. Разгледзім некаторыя з іх больш дэталёва.

Некаторыя антрапонімы адлюстроўваюць узроставыя асаблівасці. Так, напрыклад, прозвішча Бабаеў мае татарскія карані. Магчыма, яно ўтварылася ад лексемы бабай, якая мае значэнне «стары, дзед, дзядуля, дзядзя, цесць» [1, с. 114]. З кіргізскай мовы гэтае слова перакладаецца як «стары», з башкірскай – «дзед, дзядуля, стары чалавек» [11, с. 72].

Такім чынам, былі вырашаны пастаўленыя задачы. У выніку былі сфармуляваны наступныя вывады:

1. Прозвішчы першаснага характару даволі актыўна ўжываюцца на тэрыторыі Верхнядзвінскага раёна Віцебскай вобласці. Пры аналізе фактычнага матэрыялу намі было выяўлена, што на абранай тэрыторыі колькасны паказчык першасных антрапонімаў склаў 17%.  У адпаведнасці з часцінамоўнай прыналежнасцю першасныя прозвішчы раёна можна падзяліць на субстантыўныя і ад’ектыўныя. У сістэме вышэй прааналізаваных антрапонімаў пераважаюць тыя, якія былі ўтвораны ад назоўнікаў-апелятываў ці асноў уласных мужчынскіх імён, ад’ектыўных значна менш. Запазычаныя прозвішчы складаюць нязначную частку ад агульнай колькасці зафіксаваных адзінак на тэрыторыі Верхнядзвішчыны. Прозвішчы, якія носяць першасны характар, называюць іх носьбітаў з пункту гледжання наяўных у іх знешніх і ўнутраных рыс характару, роду дзейнасці, асаблівасцей сацыяльнага і сямейнага становішча, нацыянальнай прыналежнасці, месца пражывання і г. д. У антрапаніміконе Верхнядзвінскага раёна прозвішчы на -оў/-еў/-аў, -ін/-ын з’яўляецца найбольш частотным. Сярод іх пераважаюць прозвішчы на -оў/-еў/-аў.  На тэрыторыі Вехнядзвіншчыны агульнаславянскі прозвішчны тып на -скі/-цкі  з’яўляецца адным з самых прадуктыўных. У складзе прааналізаванага намі фактычнага матэрыялу выяўлена значная частка прозвішчаў, утвораных з дапамогай фармантаў -авіч/-овіч, -евіч/-эвіч, -іч/-ыч, -ыц. Прозвішчны тып на -енка/-энка/-анка можна ахарактарызаваць як даволі прадуктыўны.  У антрапаніміконе Верхнядзвіншчына найменні на -ук/-юк, -чук амаль не прадстаўлены. Для прозвішчаў на -онак/-ёнак характэрна рэгулярнасць ужывання. Прозвішчы з суфіксамі -эня/-еня не вызначаюцца рэгулярнасцю і частотнасцю выкарыстання.