УВОДЗІНЫ
Гумар (ад англ. humour -- гумар, нораў, настрой, схiльнасць) - адна з галоўных праяў (побач з сатырай) камiчнага ў лiтаратуры. У адрозненне ад сатыры, гумар смешнае ў жыццi выяўляе не ў востра-здзеклiвым, а ў жартоўным, добразычлiвым тоне. За маскаю блюзнерства ў гумары хаваецца сур'ёзнае, за нiзкiм - велiчнае, за дуротлiвым - мудрае, за смешным - сумнае ("скрозь вiдочны свету смех... нябачныя яму слёзы" - М. Гогаль).
У залежнасцi ад эмацыянальнага тону выказвання, ад культурнага ўзроўню стваральнiка i ўспрымальнiка твора гумар можа быць дабрадушны i жорсткi ("чорны"), тонкi i грубы, забаўны i сумны, чуллiвы i зларадны i г.д. У аснове гумару ў лiтаратуры - смешнае ў жыццi (з'явы, падзеi, людзi). Па словах I.В. Гётэ, нi ў чым так не выяўляецца характар чалавека, як у тым, што ён лiчыць смешным. Гэта можна сказаць i пра цэлыя сацыяльныя, нацыянальныя, гiстарычныя супольнасцi. Гумар (яго характар, пашыранасць, стаўленне да яго) у многiм прадвызначае нацыянальны характар. Гумарыстычныя творы выкарыстоўваюць выяўленчыя мажлiвасцi iронii, гратэска, парадокса, досцiпу. Гумар i сатыра звычайна не пярэчаць адно другому i ў творах сустракаюцца поруч. Сусветная лiтаратура ведае нямала iмёнаў выдатных гумарыстаў - аўтараў знакамiтых гумарыстычных твораў (Э. Ратэрдамскi, А. Хаям, Ф. Рабле, М. дэ Сервантэс, Ч. Дзiкенс, В. Скот, М. Твэн, Я. Гашак, М. Гогаль, М. Салтыкоў-Шчадрын, А. Чэхаў, М. Зошчанка, М. Шолахаў, I. Катлярэўскi, А. Вiшня i iнш.). Беларуская гумарыстыка (сукупнасць твораў розных родаў i вiдаў жартоўнага напрамку) пачалася з фальклору - жартоўных прыказак, прымавак, загадак, песень, прыпевак, анекдотаў, жартаў, казак з камiчным сюжэтам i iнш. Гумар, як i сатыра, абумовiў своеасаблiвасць многiх твораў старажытнай беларускай лiтаратуры.
Новая беларуская лiтаратура таксама пачалася з гумару i сатыры ("Уваскрэсенне Хрыстова", "Энеiда навыварат", "Тарас на Парнасе", камедыi i вадэвiлi В. Дунiна-Марцiнкевiча i iнш.), шырока карысталася iм i карыстаецца да сённяшняга дня. Найбольш пашыраныя жанры сучаснай беларускай гумарыстыкi - гумарыстычныя аповесцi ("Бацька ў калаўроце" Р. Семашкевiча), апавяданнi ("Цiхоня" I. Грамовiча), памфлеты ("Кат у белай манiшцы" К. Чорнага), фельетоны, гумарэскi, байкi, жартоўныя паэмы ("Смаргонская акадэмiя" Р. Барадулiна), вершы i песнi ("Рыжая сучачка"
МАЎЛЕНЧЫЯ СРОДКІ ВЫРАЖЭННЯ КАМІЧНАГА Ў ГАВОРКАХ ЖЫХАРОЎ АКЦЯБРСКАГА РАЁНА ГОМЕЛЬСКАЙ ВОБЛАСЦІ
Найбольш пашыранымі маўленчымі сродкамі выражэння камічнага ў гаворках жыхароў Акцябрскага раёна Гомельскай вобласці з’яўляюцца антыпрыказкі.
Антыпрыказкі – гэта спецыфічная лінгвістычная з‘ява, выказванні, якія маюць сінтаксічную структуру сказа (тэксту) з прамым ці пераносным агульным значэннем і ўтварыліся шляхам структурнай трансфармацыі прыказак ці іншых агульнавядомых клішэ з мэтай іх парадзіравання або проста дзеля жарту [3, с. 96].
Асноўнымі маўленчымі сродкамі стварэння камічнага ў антыпрыказках з‘яўляюцца наступныя стылістычныя фігуры.
1 Каламбур
Адным з эфектыўных спецыялізаваных сродкаў стварэння камічнага эфекту з‘яўляецца каламбур. Каламбур – гэта стылістычная фігура, заснаваная на выкарыстанні розных значэнняў аднаго і таго ж полісеманта (слова, фразеалагізма) ці дзвюх сугучных адзінак (амонімаў, паранамазаў) [4, с. 11]. Большая частка антыпрыказак, утвораных шляхам субстытуцыі (лексічнай ці фанетычнай), пабудавана на моўнай гульні, у аснове якой ляжыць стварэнне лексічнага каламбура. Найбольш прадуктыўнымі сродкамі стварэння камічнага эфекту пры ўтварэнні беларускіх антыпрыказак з‘яўляюцца наступныя тыпы каламбураў (паводле памяншэння ступені прадуктыўнасці).
1.1 Паранамастычны каламбур
Для беларускіх антыпрыказак характэрны наступныя віды паранамазіі:
а) імпліцытная:
2 Сінтаксічны паралелізм
Дзве і больш канструкцыі (спалучэнні членаў сказаў, простыя сказы, складаныя сказы і іх часткі), якія маюць тоесную сінтаксічную будову, з‘яўляюцца канструкцыямі, пабудаванымі паводле паралелізму.
Паралельныя канструкцыі або цалкам адрозніваюцца лексічным складам, або маюць агульныя кампаненты, якія ўзмацняюць сувязь частак гэтых канструкцый [4, с. 57].
Камічны эфект дасягаецца заменай асобных кампанентаў левай часткі антанімічнымі ў правай частцы:
Хочаш нажыць ворагаў – пазыч грошай. Хочаш сам стаць ворагам – не пазычай.
3 Акратэза
Акратэза – стылістычная фігура, адзін з кампанентаў якой (другі) сцвярджаецца шляхам адмаўлення супрацьлеглага (другога) [4, с. 69].
Пры ўтварэнні антыпрыказак прыѐм акратэзы рэалізуецца пры дапамозе ўстаўкі ў зыходную прыказку (або яе перафразаваную форму) новай прэдыкатыўнай часткі:
Камп’ютэр камп’ютеру не таварыш, а вірусаносьбіт.
4 Антытэза
Антытэза выражае камічны эфект за кошт супастаўлення супрацьлеглых паняццяў, якія маюць дачыненне да розных рэалій:
З разумным чалавекам прыемна пагутарыць, але цяжка працаваць;
Салодкая яда – жывату бяда, а кандытару прыбытак.
5 Аксюмаран
Аксюмаран – стылістычная фігура, у якой спалучаюцца два кантрастныя паводле значэння словы, якія лагічна выключаюць адно аднаго, што і стварае
камічны эфект:
Шмат будзеш ведаць – так маладым спецыялістам і састарышся.
6 Гіпербала
Камічны эфект гіпербалы звязаны з тым, што ў ёй назіраюцца супярэчнасць і поўная або частковая неадпаведнасць зместу фактам рэчаіснасці, якія моцна перабольшваюцца [4, с. 69].
Пры ўтварэнні антыпрыказак прыём гіпербалы можа рэалізоўвацца пры замене другой часткі зыходнай парэміі:
Хто апарыўся на малацэ, той і на карову дзьме ← Апёкшыся малаком, ваду студзяць.
7 Метафара
Важным сродкам стварэння камічнага эфекту пры ўтварэнні антыпрыказак з‘яўляецца метафара – троп заснаваны на прынцыпе падабенства.
Дзейнасць метафары як сродку камічнага залежыць ад лексічна-стылістычнай кантрастнасці яе пераноснага значэння і суадноснага прамога [4, с. 79].
Пры ўтварэнні антыпрыказак выкарыстоўваюцца наступныя тыпы метафар.
7.1 Антрапамарфічная метафара
Антрапамарфічная метафара, якая абазначае дзеянне чалавека, што ажыццяўляецца нежывым прадметам:
Дрэнны той шаблон, які не марыць стаць стандартам;
Кожны панядзелак марыць стаць суботай ці нядзеляй.
7.2 Анімістычная метафара
Анімістычная метафара адлюстроўвае навакольны свет, адухоўлены чалавекам.
Разнавіднасцю гэтай метафары з‘яўляюцца заамарфізмы:
а) перанос ―дзеянне жывёлы → дзеянне чалавека:
Доктар доктару вока не выдзеўбе ← Воран ворану вачэй (вока) не выклюе (не выдзеўбе) – чалавеку прыпісваецца дзеянне птушкі;
б) перанос ―дзеянне чалавека → дзеянне жывёлы:
На піццё і рак сцібрыць – раку прыпісваецца дзеянне чалавека (красці).
8 Параўнанне
Стварэнню камічнага эфекту пры ўтварэнні антыпрыказак спрыяе стылістычны прыѐм параўнання, у аснове якога – нечаканае, незвычайнае супастаўленне прадметаў або з‘яў [1, с. 40], ―збліжэнні далёкіх або нават
несумяшчальных паняццяў [2, с. 15].
Пры ўтварэнні антыпрыказак прыём параўнання рэалізуецца з дапамогай замены лексічных кампанентаў прыказкі і пераводу адмоўнага выказвання ў сцвярджальнае:
Слова – як птушка: выпусціў – нагадзіць ← Слова не верабей, выпусціў (выпусціш, вылеціць, вылецела) – не зловіш.
Дадзены прыклад камбінуецца з прыёмам метафарызацыі (пераносу дзеяння птушкі на дзеянне, якое ажыццяўляецца нежывым прадметам).
9 Перыфраза
Перыфраза як стылістычны сродак заключаецца ў апісальным найменні прадметаў і з‘яў, вылучаючы ў пэўным кантэксце прыметы.
Перыфраза паказвае адносіны носьбітаў мовы да пэўных з‘яў і прадметаў рэчаіснасці, стэрэатыпныя ўяўленні грамадства, што стварае ў антыпрыказках камічны эфект:
Калі мужчына – галава сям’і, то жанчына – яе вочы і вушы.
Дадзены прыклад камбінуецца з прыёмам пераасэнсавання на аснове сінекдахі (―частка цела чалавека → чалавек).
10 Анекдоты
Калі задацца пытаннем: «Ці часта чуем мы ў жыцці анекдоты на беларускай мове?», адказ, верагодна, будзе такі: «Яшчэ радзей, чым саму беларускаю мову». Прадчуваю з’едлівую заўвагу: маўляў, зараз зноў пачнецца песня пра тое, як гэта арыгінальна і «смачна» — гумар па-беларуску. Аднак аўтар гэтых радкоў зусім не жадае бянтэжыць чытачоў, а тым больш падзяліць лёс героя анекдота з тэлефоннай размовы:
— Алё! Я куды патрапiў?
— Вы патрапiлi не туды! Паслаць вас куды патрэбна?
Проста хочацца разам з вамі паразважаць і пасмяяцца, а калі гэта атрымаецца, то месцамі і парагатаць. Беларускія анекдоты такую магчымасць, на маю думку, даюць.
Ёсць анекдоты пра многія народы. Але не пра ўсе. Пра чукчаў ёсць, а пра эвенкаў няма. Пра хахлоў есць, а пра беларусаў — трэба пашукаць…
Відавочна: беларуская мова не на слыху ні ў нас, ні ў нашых суседзяў. У іх памяці амаль няма своеасаблівых моўных штампаў, слоўцаў, якія перадавалі б характэрныя асаблівасці беларусаў. Як гэта робіцца, калі расказваюць анекдоты пра грузінаў, палякаў, армянаў ці яўрэяў.
Да таго ж беларусаў за мяжой амаль што атаясамляюць з рускімі, не бачаць нечага адметнага ў іх ментальнасці, акрамя хіба незласлівасці і цярплівасці.
Наконт апошняга анекдоты як раз ёсць. Добра вядома гісторыя, як вешалі беларуса і прадстаўнікоў іншых нацый. Усе адзін за другім адышлі ў лепшы свет, а беларус неяк прыстасаваўся і вісіць сабе жывы.
А вось сучасны анекдот з гэтага ж шэрагу пад назвай «Тры стадыі беларускай беднасці»:
1. Няма грошай.
2. Зусім няма грошай!
3. Трэба ісці здаваць даляры.
Карацей кажучы, з анекдотамі пра беларусаў выйшла як у тым афарызме: самы лепшы спосаб прачнуцца знакамітым — гэта заснуць знакамітым.
ЗАКЛЮЧЭННЕ
Такім чынам, для стварэння камічнага ў антыпрыказках выкарыстоўваюцца наступныя стылістычныя фігуры і тропы:
- каламбур (паранамастычны, антанімічны, палісемантычны),
- сінтаксічны паралелізм,
- акратэза,
- антытэза,
- аксюмаран,
- гіпербала,
- метафара,
- параўнанне,
- перыфраза,
- анекдоты і г.д.
