УВОДЗІНЫ
Станаўленне беларускай філалагічнай думкі адбывалася ў шырокім культуралагічным кантэксце, у цеснай сувязі з працэсамі духоўнага Адраджэння на Беларусі, на якія істотна паўплывалі другі паўднёваславянскі ўплыў і рэнесансныя ідэі Заходняй Еўропы. Прэцэдэнт лацінамоўнай "Граматыкі славенскай" беларускага аўтара Івана Ужэвіча (Парыж, 1643; Арас, 1645) сведчыць пра неаслабную цікавасць да культур славянскіх у раманскім свеце, аб тыпалагічным вывучэнні вопыту літаратурнага ўпарадкавання мовы ў складана вырашальнай праблеме спалучэння кананічнага (царкоўнаславянскага) і народнага (старабеларускага) пачаткаў.
Да сённяшняга дня з'яўляецца нявырашаным пытанне: якой мове належыць граматыка І.Ужэвіча, напісаная на латыні. Сучасныя даследчыкі, напрыклад, Беладзед І.К., Кудрыцкі Е.М., лічаць, што гэта ўкраінская граматыка; Н.Б.Мячкоўская зазначае, што з-за абмежаванасці моўнага матэрыялу граматыкі Ужэвіча (дастаткова сказаць, што ў граматыцы няма тэкстаў, якія перавышаюць сказ; скончаныя сказы таксама вельмі нешматлікія) пытанне аб тым, якая мова апісана ў граматыцы - украінская ці беларуская, - наўрад ці адносіцца да вырашаемых; А.А.Яскевіч схіляецца да думкі, што І.Ужэвіч імкнуўся праз граматыку роднай мовы на лаціне … даць уяўленне Еўропе аб сваім народзе, аб славутай старабеларускай мове, дзяржаўнай мове Вялікага Княства Літоўскага.
Мэта дадзенай працы – вызначыць асаблівасці “Граматыкі славенскай” І. Ужэвіча.
1. Граматыка І.Ужэвіча
Пра I. Ужэвіча і яго спадчыну ведаем мы вельмі мала, і імя яго амаль не знаёма шырокай навуковай грамадскасці.
3 выдадзенага ў 1950 годзе "Спісу студэнтаў Кракаўскага ўніверсітэта", што ахоплівае перыяд навучання з 1608 па 1642 год, мы даведваемся пра залічэнне 28 кастрычніка 1637 года Івана, сына Пятра, Ужэвіча ў штат студэнтаў.
3 кракаўскага перыяду дайшлі да нас толькі яго паэтычныя творы пераважна панегірычнага жанру. Так, у працы В. Мацяёўскага "Стан польскага пісьменства ад часоў старажытных да 1830 года" ўпамінаецца пра даволі значны па памеры панегірычны твор-прысвячэнне I. Ужэвіча на шлюб Аляксандра Пржыленецкага з Евай Рупнёўскай (1641).
Паэма I. Ужэвіча "Вобраз цноты..." была арганічнай для лаціна- і польскамоўнай літаратуры Кароны і Княства, у якой перамагалі матывы апісання жыцця, побыту шляхты, яе вузкапрыватных праблем. Жанр ідылій, удала ўведзены ў літаратуру Янам Каханоўскім і плённа развіты Сымонам Сымановічам, узбагачаўся традыцыямі т. зв. "савізжальскай" (сатырычна-жартаўлівай) літаратуры. Заняпад славянскіх зямель, палітычная анархія, эка- намічны крызіс Рэчы Паспалітай стваралі ненатуральныя ўмовы для з'яўлення высокіх ідэй. Захапленне ўласнай высакароднасцю і раскошным адзеннем, любоўнымі і палітычнымі інтрыгамі, шматлікімі мясцовымі войнамі абумовіла з'яўленне ў асяродку пісьменнікаў твораў панегірычныл, прысвечаных радаводам і прыватным урачыстасцям знакамітых магнацкіх і шляхецкіх сем'яў.
Кракаўская паэма 1641 года Івана Ужэвіча адчувае на сабе ўплыў таксама і лепшых традыцый сярэдневяковай французскай паэмы ("Аб уласцівасцях траў" Ода з Мена-на-Лауры), надзвычай папулярнай у прыхільнікаў прыгожага пісьменства і вучоных у эпоху Адраджэння, і сатырычнага жывёльнага эпасу ("Раман пра Ліса"), і алегарычнага эпасу ("Раман аб Розе"), і куртуазных аповесцей ("Акасэн і Мікалет").
ЗАКЛЮЧЭННЕ
Аналіз складу “Граматыкі...” сённяшнімі даследчыкамі паказвае, што І.Ужэвіч адлюстраваў і апісаў стан сучаснай яму беларускай літаратурнай мовы, надзвычай дакладна зафіксаваўшы лексічныя, фанетычныя, словаўтваральныя і марфолага-сінтаксічныя змены, якія адбываліся ў ёй да ХVІІ ст. “Граматыка...” напісана на лацінскай мове, якая ў той час шырока выкарыстоўвалася ў Еўропе, а ілюстрацыйны матэрыял і парадыгмы пададзены кірыліцай. “Граматыка...” была арыентавана перш за ўсё на заходнееўрапейскага чытача, які цікавіўся мовай сваіх суседзяў з Усходняй Еўропы. Сваёй “Граматыкай...” І.Ужэвіч хацеў пазнаёміць замежнага чытачы са сваёй Радзімай, яе багатай і дасканалай мовай.
У правапісе І.Ужэвіч зафіксаваў найбольш адметныя асаблівасці старабеларускага пісьма, якія адлюстравалі спецыфічныя фанетычныя працэсы ў народна-гутарковай мове. Ён не адрозніваў на пісьме літары ђ і е, што сведчыла пра супадзенне гукаў [ђ] і [е] у адным – [э]; адлюстраваў працэс зацвярдзення губных на канцы слова, шыпячых, [ц], [р]. Гэтым “Граматыка...” І.Ужэвіча збліжалася з нормамі старабеларускага дзелавога пісьменства, якое арыентавалася на перадачу асноўных фанетычных асаблівасцей жывой мовы. І.Ужэвічам шырока перададзены разнастайныя асіміляцыйна-дысіміляцыйныя працэсы.
Па сутнасці ўпершыню І.Ужэвіч даў трохчленную класіфікацыю часавых форм дзеяслова (цяперашні, будучы, прошлы), што адпавядала рэальнаму стану мовы. Услед за М.Сматрыцкім І.Ужэвіч разгледзеў дзеепрыслоўе. У граматычна-правапіснай сістэме І.Ужэвіч адлюстраваў працэс станаўлення марфалагічных норм старабеларускай мовы. Ён засяродзіў увагу на апісанні сінтаксічных асаблівасцей народнай мовы, у прыватнасці, параўнальных прыметнікавых канструкцый (слонце яснейшое месеца), інфінітыўных і дзеепрыслоўных словазлучэнняў (ён упившися пошол спати). У лексічным складзе “Граматыкі...” І.Ужэвіча добра адлюстраваны працэс фарміравання слоўніка беларускай мовы на пэўным гістарычным этапе. У слоўнікавым, як і ў граматычным складзе, “Граматыка...” І.Ужэвіча
1. Беларуская мова: Энцыклапедыя. – Мінск : БелЭН, 1994. – 780 с.
2. Плотнікаў, Б.А. Кароткая гісторыя беларускай мовы і мовазнаўства : вуч. дапам. / Б.А. Плотнікаў. – Мінск : Выш. школа, 2002. – 340 с.
3. Станкевіч, Я. Гісторыя беларускага языка / Я. Станкевіч. – Мінск : Выш. школа, 1992. –220 с.
4. Яскевіч, А. Абранне вечнасці / А. Яскевіч. – Мінск : Выш. школа, 1999. – 210 с.
5. Яскевіч, А.А. Старабеларускія граматыкі: Да праблемы
агульнафілалагічнай цэласнасці / А.А. Яскевіч. – Мінск : Выш. школа, 1996. – 340 с.
