Якуб Колас

Доўгая плынь пейзажнай коласаўскай лірыкі не мае непасрэднай сувязі з утылітарным сялянскім клопатам. У ёй развіваецца тэма «чыстай», вечнай красы. Такія вершы, як “Ручай”, “Песня а вясне”, “На рэчцы зімою” і многія другія творы напоўненыя захапленнем перад сіламі прыроды, іх магутнасцго, неразгаданасцю. 

 

Выхаваўчыя ідэі многіх вершаў і твораў арганічна спалучаюцца з адукацыйным матэрыялам. Галоўная думка аўтара, якую ён імкнецца данесці да дзяцей з твора пад назвай “Як выдумляюцца страхі” – неабходнасць пашырэння набытых ведаў: “болей навукі – меней страху [4, c. 266].

Малюнкі прыроды, апісаныя Я. Коласам у вершах, надзвычай эмацыйныя і маляўнічыя. Адухаўляючы прыроду і навакольны свет, пісьменнік знаходзіць адметныя і непаўторныя фарбы для кожнай пары года. Гэта можна ўбачыць у наступных вершах: «Першы гром», «Вясна», «Адлёт жураўлёў». На фоне прыродных з’яў даволі часта адлюстраваны забавы дзяцей, праца дарослых – падзеі, якія арганічна ўпісваюцца ў непаўторны пейзаж прыроды, дапаўняючы яго і ствараючы адпаведны настрой. 

У некаторых апавяданнях, каб засяродзіць увагу на важных момантах, Я. Колас ужывае непасрэдныя звароты да маленькага чытача (“Вясна”, “Ручай”). У кожным канкрэтным выпадку такія звароты выкарыстоўваюцца з рознымі мэтамі. У першым з названых твораў – каб паступова падвесці дзяцей да даволі складаных вывадаў грамадскага характару, у другім – каб навучыць маленькага чытача прыслухоўвацца да мовы роднай прыроды. Паэтычныя малюнкі вясенняга ажыўлення (паводкі) даюць магчымасць скіраваць увагу дзяцей на грамадскія праблемы свайго часу. Я. Колас жадаў, каб жыццё маленькіх беларусаў не было падобным да жыцця іх бацькоў; пісьменнік клапаціўся аб тым, каб яны раслі вольналюбівымі і ў будучым былі гатовы стаць на шлях абароны вольнага і незалежнага жыцця.

Разгледзем сатырычны верш “Савось-распутнік”. Яго галоўнай думкай з’яўляецца – навучыць кожнага быць не такім, якім прадстаўлены перад намі Савось. Эмацыянальная афарбоўка верша іранічная. У ім выкарыстаны такія паэтычныя сродкі як, гукапіс, зваротак, параўнанне. Мова верша – узвышаная лексіка.

Паблажліва, па-бацькоўску, з лёгкім гумарам распавядае паэт пра дзетак-неслухаў, свавольнікаў і забіякаў у вершах “Савось-распуснік”, “Рагатка”, “Юрка і кот”. Але за гэтай знешняй паблажлівасцю – глыбокі выхаваўчы падтэкст: за распусту жэўжыкам-пестунам” даводзіцца плаціць. 

У вершы “Савось-распуснік” Якуб Колас намаляваў класічны вобраз коціка-прыгажуна, баюна, які мурлыча дзеду байкі-казкі, ходзіць у паходы на мышэй, сумленна выконвае свае каціныя абавязкі: Нос чарнявы, Хвост бялявы, Задзірасценькі.

Грэх пакрыўдзіць такога коціка, грэх яго не любіць. А Савось пакрыўдзіў, нацкаваў на яго сабаку Рудзьку. Хітры коцік, ратуючыся, ускочыў на галаву Савосю, буяну і грубіяну, учапіўся яму ў валасы. Шкада, што дзеці не заўважаюць таго, як яны нават знешне часам вельмі падобныя на нашых братоў меншых. Часам Якуб Колас ужывае паэтонім для стварэння гумарыстычнай сітуацыі. Так, у вершы “Савось-распуснік” паэтонім-зваротак Савоська ўжыты ў спалучэнні з выразам “ты мой сокал”, якія побач з эмацыянальным выклічнікам ай, абуджаюць усмешку маленькага чытача над забіякам-хуліганам, які гатовы жартаваць жорстка, не задумваючыся, што тым самым прычыняе боль іншым: Зачэпіць старога, / Пакрыўдзіць малога… / Кідаўся каменнямі, / Пападаў у шыбы… / Меў на зло смякалку… [2, c. 225]. Колас па-майстэрску выкарыстоўваючы гумар, развенчвае “героя” Савося і тактоўна падводзіць дзяцей да вывадаў: Ай, Савоська, ты мой сокал! / Справа дрэнна і брыдка! [4, 231]. Як асаблівы мастацкі прыём пісьменнік шырока выкарыстоўвае онімы ў спалучэнні з эпітэтамі прыдаткамі: “Савось-распуснік”, “Рак-вусач”, “Дзед-госць”, Міхаська-галубок і інш. 

Казка «Рак-вусач» змяшчае багаты пазнавальны матэрыял: дзеці знаёмяцца з рознымі відамі рыб нашых беларускіх рэк (сом, язь, лешч, плотка, карась, ялец і інш.). Праз маналог жыта юны чытач даведваецца, з якімі вялікімі цяжкасцямі здабываецца хлеб. Зерне, кінутае восенню ў «халодны дол пусценькі», мерзне ў полі, на якім ткуць «маразы кужаль белы». Летам жнеі сажнуць жыта, затым яго абмалоцяць, высушаць зярняты і змелюць. Але жыта пазнае і радасць: вясна дае яму жыццё, лета апранае яго ў жоўты шоўк, чалавек вырабляе з яго беленькай мукі «хлябок новы». Лёс жыта ў казцы асацыіруецца з нялёгкай, але слаўнай доляй хлебароба. Казка выхоўвае павагу да чалавека працы, рукамі якога здабываецца наш хлеб надзённы. Твор выхоўвае пачуццё калектывізму: як асабістае гора ўспрынялі сум рака і прыйшлі яму на дапамогу многія прадстаўнікі беларускай фауны і флоры, бо «справіцца з бядою можна грамадою».

Казка «Рак-вусач», якая сведчыць пра высокі ўзровень майстэрства яе аўтара, абуджае паэтычныя пачуцці дзяцей. Для развіцця ў дзяцей паэтычнага бачання і мыслення ўводзяцца загадкі («Ні смяецца, ні гукае, жыве ў бухце пад ракітай, на ім світа, ды не сшыта, хоць кравец, ды не Мікіта, ідзе ў лазню камінарам, а выходзіць — пыша жарам»), сталыя эпітэты («колас буйненькі», «званар-камар»), параўнанні («сітнякі стаяць, бы свечкі»), метафары («ткуць марозы кужаль белы»).

Галоўная думка казкі – навучыць дзяцей паважаць працу людзей, берагчы тое, што зрабіў чалавек.

Такім чынам, педагагічная, метадычная і літаратурна-мастацкая спадчына Я. Коласа пацвярджае выказаную думку пра арганічную сувязь маральнага і эстэтычнага выхавання. Як мастак слова і педагог ён раіў выкарыстоўваць у выхаваўчых мэтах лепшыя ўзоры мастацкай літаратуры і таму неаднойчы ставіў перад пісьменнікамі задачу – ствараць высокаідэйныя творы, якія б маглі праўдзіва расказваць пра нашу рэчаіснасць, аказваць уплыў на маральнае аблічча чытача, на фарміраванне ў яго эстэтычнага густу. Паэтонімы ў творах Якуба Коласа для дзяцей з’яўляюцца выразным сродкам стварэння запамінальнага мастацкага вобраза. Гэта традыцыйныя для беларускай анамастычнай прасторы паэтонімы, якія перадаюць этна-культурны каларыт, знаёмяць яшчэ непадрыхтаванага маленькага чытача з моўнымі і літаратурнымі нацыянальнымі традыцыямі ўжывання паэтонімаў. Канатацыйна насычаныя такія адзінкі выяўляюць аўтарскую індывідуальнасць, узровень майстэрства пісьменніка.

Прааналізаваўшы творы Я. Коласа мы бачым, што ў іх заключаны гуманістычны змест, назіраецца іх жанравая разнастайнасць. У большасці твораў адлюстраваны вобразы дзяцей, прыроды. І гэтыя вобразы вучаць нас быць чалавекам, любіць прыроду, паважаць і берагчы ўсё навокал.