Палацавыя комлексы эпохі барокі на Беларусі

У гісторыі амаль кожнага архітэктурнага стылю яго завяршальны этап азначаецца ускладненымі формамі, перагружанасцю дэталямі, цягай да падвышанай дэкаратыўнасці. У эпоху Рэнесансы гэтая тэндэнцыя набыла настолькі спецыфічны характар, што прывяла да фарміравання новага стылю – барока (ад італьянскага «мудрагелісты, дзіўны»). Ранейшая стрыманасць архітэктуры, уласцівая рэнесансу, змянілася падкрэсленай экспрэсіяй.

Эпоха барока – адна з найбольш цікавых эпох у гісторыі сусветнай культуры. Цікавая яна сваім драматызмам, інтэнсіўнасцю, дынамікай, кантраснасцю і, у той жа час, гармоніяй, цэласцю, адзінствам.

Разглядаемая эпоха стварыла не толькі сусветныя шэдэўры мастацкай культуры, але і наклала своеасаблівы адбітак на светапогляд людзей пасля рэнесанснай эпохі, якія ўгледжвалі галоўны парадак жыцця ў яго супярэчнасцях і лічылі, што няма нічога, што не мела б сваёй апазіцыі. Вывучэнню архітэктуры Беларусі 16-18 стагоддзяў свае работы прысвяцілі многія гісторыкі і навуковыя дзеячы.  Дадзенай тэме прысвечаны не толькі  манаграфіі, а і энцыклапедычныя даведнікі і навуковыя працы.Многія даследчыкі звяртаюцца да багатай спадчыны мастацтва, а менавіта архітэктуры. Разглядаючы сукупнасць стыляў архітэктуры ў сваіх работах навукоўцы вялікую ўвагу надаюць кожнаму стылю асобна, у нашым выпадку – стылю барока.

Яго асноўныя мастацкія прынцыпы – дынамічнасць кампазіцыі, кантрасты маштабаў, рытмаў, святлоценявыя і колеравыя эфекты, крывалінейнасць абрысаў, імкненне стварыць ілюзію бязмежнай прасторы. Эфектнасць барока была выкарыстана царквой у сваіх мэтах для эмацыянальнага ўздзеяння на пачуцці чалавека і дэманстрацыі марнасці чалавечага жыцця перад вечным, велічным.

Адной з самых важных частак матэрыяльнай і духоўнай спадчыны кожнага народа з’яўляецца манументальнае дойлідства. У адрозненне ад іншых набыткаў нацыянальнай культуры архітэктурныя помнікі нельга адарваць ад роднай зямлі, вывезці, схаваць у чужых сховішчах. 

Актуальнасць тэмы даследавання абумоўлена некалькімі прычынамі. Па-першае, вялізная колькасць помнікаў барока на сённяшні дзень знаходзяцца не ў лепшым стане.  У бліжэйшы час з-за недастатковай увагі з боку дзяржавы і соцыума мы можам страціць архітэкурныя помнікі эпохі барока – маўклівых сведкаў гісторыі. З мэтай прыцягнення ўвагі да гэтай праблемы аўтарам была абрана менавіта дадзеная тэматыка даследавання. Па-другое, эпоха барока – адна з найбольш цікавых эпох у гісторыі сусветнай культуры. Менавіта таму, на наш поглад неабходна звярнуцца да гэтай тэмы, каб знайсці ў мінулым нейкія арыенціры, здольныя дапамагчы пошуку сябе ў складаных жыццёвых калізіях. Па-трэцяе, стыль барока ў цяперашні час вельмі папулярны, асабліва ў інтэр'еры святочных памяшканняў і кватэр у стылі 16-18 стст.

Аб’ект даследавання: сацыяльна-культурнае развіццё Беларусі 16- 18 стст., а прадмет – барочныя палацавыя комплексына тэрыторыі Беларусі ў 16-18 стст.

Мэта работы: ахарактарызаваць асаблівасці з’яўлення і існавання барочных палацавых і сядзібна-палацавых комплексаў на тэрыторыі Беларусі. 

Для вырашэння дадзенай мэты былі пастаўлены наступныя задачы:

Прааналізаваць гістарычную літаратуру па палацавым комлексам эпохі барокі на тэрыторыі Беларусі ў 16-18 стст.

Устанавіць гістарычныя ўмовы фарміравання і асаблівасці палацавых і сядзібна-палацавых комплексаў эпохі барока (16-18 стст.).

Выявіць агульныя і асаблівыя рысы будаўніцтва і бытавання палацавых комплексаў на Беларусі, іх тэрытарыяльная размяшчэнне.

Метады даследавання: спецыяльныя гістарычныя –  гісторыка-генетычны, гісторыка-сістэмны і гісторыка-параўнальны. З дапамогай гісторыка-генетычнага метада гістарычнага даследавання атрымалася ўстанавіць гістарычныя ўмовы з’яўлення палацавых і сядзібна-палацавых комплексаў эпохі барока (16-18 стст.) Сутнасць дадзенага метаду даследаванні выявілася ў аналізе падзей, якія папярэднічалі змене архітэктурных стыляў на беларускіх землях. Гісторыка-параўнальны метад даў магчымасць ахарактарызаваць сутнасць Статутаў ВКЛ па падабенстве і па адрозьненьня уласцівых ім уласцівасцяў. Гісторыка-сістэмны метад накіраваны на вывучэнне аб'ектаў і з'яў мінулага як цэласных гістарычных сістэм: вывучэнне палацавых комлексаў эпохі барока ў кантэксце культурнага, грамадска-палітычнага і сацыяьна-эканамічнага жыцця на Беларусі ў вызначаны час. Гісторыка-параўнальны метад даў магчымасць выявіць агульныя і асаблівыя рысы будаўніцтва і бытавання палацавых комплексаў на Беларусі, іх тэрытарыяльная размяшчэнне.

Навізна даследавання характарызуецца сістэматызацыяй матэрыялу, прысвечанага палацавым комлексам эпохі барокі на тэрыторыі Беларусі ў 17-18 стст., так як у гістарычнай навуцы існуе мноства процілеглых пунктаў гледжання па дадзенай тэматыцы.

Навуковая і грамадская значнасць. Навуковая значнасць работы прадугледжвае сістэматызацыю матэрыяла, прысвечанага палацавым комлексам эпохі барокі на Беларусі. Варта адзачыць, што помнікі архітэктуры навечна прымацаваныя да зямлі з’яўляюцца вельмі значнай часткай той стваранай чалавекам штучнай асяроддзя, у якой ён толькі і можа існаваць і развівацца. Такім чынам, помнікі архітэктуры – гэта канкрэтная і вельмі важная складнік агульнага, шырокага і вялікага паняцці Радзіма. У гэтым – адна з найбольш каштоўных бакоў грамадскага значэння помнікаў архітэктуры. У такім сваім значэнні помнікі архітэктуры выступаюць у ролі стымулаў патрыятызму. І ў гэтай сваёй функцыі, як і ў функцыі рэчыўных помнікаў, помнікі архітэктуры выступаюць не ў выглядзе сваіх найбольш значных, унікальных узораў, але ў роўным страі радавых будынкаў, радавых збудаванняў розных эпох і стагоддзяў. Менавіта гэтым абумоўлена грамадская значнасць даследавання.

Практычная значнасць работы: матэрыялы даследавання могуць у далейшым прымяняцца ў навучальным працэсе ўстаноў адукацыі (навучальныя заняткі, факультатыўныя заняткі, пазакласныя мерапрыемствы, семінарскія і лекцыйныя заняткі і інш).

 

У гістарычнай навуцы палацавыя комлексы эпохі барокі на Беларусі даследаваныдастаткова глыбока, што абумоўлена наяўнасцю крыніц, якія раскрываюць гэты перыяд.

Цяжкія ўмовы для развіцця архітэктуры барока ў Беларусі, яе значэнне ў гісторыі Беларусі прывялі да вялікай цікавасці беларускіх даследчыкаў мастацтва да розных аспектаў гэтага стылю. У розных даследаваннях разглядаюцца розныя пытанні. 

Найбольш падрабязнай працай, прысвечанай гістарычным і тэарэтычным праблемам мастацтва і культуры барока, з'яўляецца «Беларускае барока» Б.А. Лазукі. У артыкуле апісаны асноўныя патрабаванні стылю барока ў Беларусі, падрабязна апісаны асаблівасці першых беларускіх барочных помнікаў. Асноўны напрамак даследавання – размеркаванне асаблівасцей беларускага барока ў Беларусі. На аснове гэтых даследаванняў Б. Лазука выдзяле нацыянальны стыль, які спалучаў ў сабе лепшыя дасягненні еўрапейскіх мастакоў і архітэктараў з традыцыямі беларускай культуры. Аўтар звяртае ўвагу на існаванне стылю ў беларускім мастацтве 16-18 стагоддзяў. Важная частка адводзіцца аналізу асноўных тэндэнцый стылю. Першым аўтар аналізуе гістарыяграфыю стыля барока, дзе звяртае ўвагуяк на працы беларускіх даследчыкаў, так і даследаванні польскіх даследчыкаў.

Акрамя гэтага, авуковыя падручнікі аўтара прысвечаныгісторыі мастацтваў Беларусі ў рэчышчы агульнай рускай гісторыі мастацтваў. Велізарнай годнасцю дадзенага выдання з'яўляецца унікальны фотаматэрыял, які збіраўся аўтарам на працягу доўгага часу. Фотаматэрыял ўключае, як даволі вядомыя творы мастацтва, так і рэдкія музейныя экспанаты, зірнуць на якія ў многіх няма магчымасці [42-45].

З’яўленне барока ў беларускай архітэктуры звязана са значнымі сацыяльна-палітычнымі зменамі ў грамадска-палітычным жыцці ВКЛ другой паловы XVI ст.: Люблінская ўнія 1569 г., Берасцейская царкоўная ўнія 1596 г. Адзначаныя падзеі прывялі да ўзмацнення каталіцкага пранікнення, згортванню ўплываў праваслаўнай царквы, і, як вынік, да шырокага распаўсюджвання архітэктурнага стылю барока. Акрамя каталіцкай царквы барока на Беларусі было цесна звязана з магнацтвам, якому гэты стыль быў патрэбны для паказу сваёй моцы і непарушнасці.

Складаныя умовы развіцця архітэктуры барока на Беларусі, яго значнасць ў гісторыі Беларусі абумовілі вялікую цікаўнасць даследчыкаў беларускага мастацтва да розных бакоў гэтага стылю. Разнастайныя пытанні разглядаюцца ў шматлікіх даследаваннях. Разгледзім асноўныя з іх.

Найбольш грунтоўнай працай прысвечанай гісторыка-тэарэтычнай праблематыцыстылю барока у мастацтве і культуры з’яўляецца «Беларускае барока» Б.А. Лазукі. У працы падрабязна разгледжаны асноўныя перадумовы ўзнікнення стылю барока на Беларусі, падрабязна аналізуюцца характэрныя рысы першых беларускіх барочных помнікаў. Асноўны накірунак даследавання – вылучэнне беларускай спецыфікі, характэрных рыс беларускага барока. На падставе дадзеных даследавання Б.Лазука робіць выснову аб яскрава нацыянальным характары стылю, які спалучаў у сябе лепшыя дасягненні еўрапейскіх мастакоў і архітэктараў з традыцыямі беларускай культуры. Аўтар звяртае увагу на ўсе праявы стылю ў мастацтве Беларусі 16-18 стст. Значнае месца адведзена аналізу асноўных тэндэнцый стылю. У першыню аўтар значную увагу накіроўвае на аналіз гістарыяграфію стылю барока, дзе ен засяроджвае ўвагу як на працах беларускіх даследчыкаў, так і на меньш вядомых даследаваннях польскіх даследчыкаў.

Больш дакладна пытанні развіцця менавіта барока як архітэктурнага стылю разглядаюцца ў даследаваннях Т.В. Габрусь. Асноўны накірунак даследаванняў засярэджаны на барочным стылі ў сакральнай архітэктуры.

У манаграфіі «Мураваныя харалы: Сакральная архітэктура беларускага барока»  Т.В.Габрусь засяроджвае ўвагу на гісторыі ўзнікнення стылю ў архітектуры каталіцкіх, праваслаўных, уніяцкіх культавых пабудовах. Аўтар засяроджвае ўвагу на асаблівасті стварэння першых барочных помнікаў архітэктуры Беларусі. У працы разглядаюцца асаблівасці станаўлення стылю барока ў манументальным і рэлігійным дойлідстве Беларусі. Асаблівая ўвага надаецца пачатковаму перыяду барока ў архітэктуры. Аўтар разглядае стылістычныя асаблівасці як існуючых, так і знішчаных помнікаў. На падставе асаблівасцей асобных помнікаў Т.Габрусь вылучае характэрныя рысы беларускага барока, аналізуе прычыны з’яўлення новага стылю ў культавых пабудовах розных канфесій. Т.В. Габрусь акцэнтуе ўвагу на гісторыі архітэктуры ў стылі каталіцкіх, праваслаўных, рэлігійных будынкаў адзінства. Аўтар звяртае ўвагу на стварэнне першых асаблівасцей барочных архітэктурных помнікаў Беларусі. Апісаны асаблівасці фарміравання стылю барока ў манументальна-рэлігійнай архітэктуры Беларусі. Асаблівая ўвага надаецца ранняму перыяду архітэктуры барока. Аўтар разглядае асаблівасці стылю як існуючых, так і разбураных помнікаў. На падставе характарыстык асобных помнікаў Т.В. Габрусь вылучае характарыстыкі беларускага барока, прааналізаваўшы прычыны новага стылю ў культавых будынках розных догмаў[15].

Т.В. Габрусь даследуе вытокі і шляхі развіцця мураванага сакральнага дойлідства на Беларусі ад часоў прыняцця хрысціянства і да падзелаў Рэчы Паспалітай, а таксама вызначае этапы эвалюцыі мастацкага стылю беларускага барока [12-14].

Цалкам праблематыке ўплыву езуітаў на архітэктуру культавых пабудоў прысвечаны артыкул «Наша «езуіцкае» барока». Яшчэ адной цікавай публікацыяй з’яўляецца  «Стылістычныя аспекты архітэктуры віленскага барока». У артыкуле разгледжаны стылістычныя асаблівасці каталіцкіх і уніяцкіх храмаў найбольш поздняга перыяду барока распаўсюджанага ў 18 ст.

Пры вывучэнні пытанняў развіцця барока ў горадабудаўніцтве было выкарыстана даследаванне Ю.В.Чантурыі «Градостроительное исскуство Беларуси во второй половины XVI – первой половины ХІХ вв.: Средневековое наследие, Ренесанс, барокко, класицизм».