Iнтэлiгенцыя Беларусi i навуковыя гiстарычныя даследаваннi на пачатку ХХ стагодзя Реферат

Пры адсутнасці ў беларусаў на працягу стагоддзяў сваёй дзяржаўнасці, самастойных форм палітычнага і эканамічнага жыцця культура выступала як важнейшы аб’яднальны фактар. Яна садзейнічала і забяспечвала захаванне этнічнай самабытнасці, вяла да абуджэння і выспявання нацыянальнай самасвядомасці.

Вывучэнне айчыннай культурнай спадчыны пачалося толькі ў савецкі час. У ХХ ст. з’явіліся сотні артыкулаў, дзесяткі кніг, прысвечаных развіццю розных галін беларускай культуры. Своеасаблівым вынікам усіх гэтых публікацый сталі шматтомныя фундаментальныя працы па гісторыі літаратуры, тэатра, выяўленчага мастацтва, архітэктуры, музыкі. Гэтыя творы даюць уяўленне пра станаўленне і развіццё асобных галін нацыянальнай культуры. На жаль, дагэтуль адсутнічаюць даследаванні, прысвечаныя шляхам развіцця беларускай культуры ў розныя гістарычныя перыяды. Між тым вывучэнне духоўнай і матэрыяльнай спадчыны нашага народа, вызначэнне яе вытокаў, асаблівасцей, узаемасувязей з сусветнай культурай – актуальная задача з агляду на патрэбы сённяшняга дня.

Некаторыя аспекты ўрадавай палітыкі разгледжаны беларускай гістарыяграфіяй у шэрагу калектыўных прац і кандыдацкіх дысертацый па гісторыі адукацыі Беларусі. У савецкі час лічылася, што ўз’яднанне з Расіяй адпавядала інтарэсам беларускага народа, які імкнуўся да злучэння з родным яму па паходжанні, мове, культуры і гістарычным мінулым вялікім рускім народам (В. Пасэ). Аб гэтым пісаў і А. Мальдзіс, але ён ўжо адзначаў, што афіцыйныя ўлады сустрэлі ў штыкі імкненні беларусаў да на- цыянальнага самавызначэння і не пазбавілі беларускі народ ад сацыяльнага і нацыянальнага прыгнёту. На яго думку, царскія ўлады свядома тармазілі развіццё беларускай нацыянальнай культуры, але не маглі яго затрымаць [10, c.311].

У пачатку ХХ ст. у беларускай культуры адбываюцца велізарныя перамены, выкліканыя рэвалюцыйнымі падзеямі 1905– 1907 гг. «Калі ў памятны 1905 год зрабілася завіруха, калі ў Расіі ў кожнага чалавека будзіцца душа да новага жыцця, да новага шчасця, – то і ў беларуса стала будзіцца пачуццё свайго «я», стала лунаць доўга дрэмлючая думка, што і мы людзі» – пісаў Я. Купала. 1905 год стаўся, па вызначэнні М. Багдановіча, пераломнай вехай у гісторыі беларускага Адраджэння. Новыя з’явы ў грамадска-палітычным жыцці знайшлі сваё яскравае адлюстраванне ва ўсіх галінах нацыянальнай культуры таго часу, абумовілі з’яўленне новых ідэй, тэм, вобразаў. Літаратура і мастацтва Беларусі выходзяць за вузкія этнаграфічныя межы, становяцца поруч з літаратурай і мастацтвам іншых народаў.

Бурныя падзеі пачатку ХХ ст. сканцэнтравалі ўвагу дзеячаў айчыннай культуры на народзе, яго жыцці і барацьбе, прымусілі задумацца аб яго ролі ў гісторыі, узмацнілі цікавасць да народнай творчасці. Менавіта з гэтага часу беларуская ідэя, як філасофія беларуса, яго светапогляд і светаадчуванне,

У цяжкiх i неспрыяльных умовах праходзiў працэс утварэння беларускай нацыi. Большая частка Беларусi ўваходзiла ў межы пяцi губерняў: Вiленскай, Вiцебскай, Гарадзенскай, Магiлёўскай i Менскай. Па вынiках перапiсу 1897 г. 73% насельніцтва Беларусі (у сучасных межах) прызналі сваёй роднай мовай беларускую. Па падліках польскага дэмографа і гісторыка Пятра Эберхардта нацыянальная структура насельніцтва выглядала наступным чынам: беларусы - 4356,2 тыс. (67,8%), яўрэі - 910,9 тыс. (14,2), палякі - 838,9 тыс. (13,0%), рускія - 224,% тыс. (3,5%). Нацыянальна-культурнае жыццё беларусаў, як і іншых нерускіх народаў Беларусі і Літвы, працякала ва ўмовах дзеяння выключных законаў, накiраваных на поўную русiфiкацыю края. Гэта - насаджэнне рускага землеўладання, засiлле рускiх чыноўнiкаў, забарона нацыянальнай школы, друку на польскай, літоўскай і беларускай мове (лацінкай) i г.д. Культурнае жыццё замерла. Гэтаму спрыяла i адсутнасць дастатковай колькасцi навучальных устаноў. Пасля закрыцця ў 1864 г. Горы-Гарэцкага земляробчага iнстытуту ў Беларусi не засталося нiводнай вышэйшай навучальнай установы. Не хапала i школ сiстэмы сярэдняй адукацыi. Народныя школы, разлiчаныя на сялянскiх дзяцей, маглi ахапiць толькi нязначную iх частку. Да таго ж i ўзровень адукацыi, асаблiва ў народнай школе, быў даволi нiзкiм. Не апошнюю ролю ў гэтым адыгрывала руская мова навучання, якую вучні проста не разумелi. Адной з галоўных мэтаў расійскага царызма ў адукацыi была русiфiкацыя краю [4, с. 11].

Паступова разгортваўся беларускi нацыянальны рух. У канцы 70 - пачатку 80-х г. ХІХ ст. справу К.Калiноўскага працягнулі беларускія народнікі - прыхільнікі сацыялістычнай ідэалогіі ў яе расійскім (герцанаўскім) варыянце. У шэрагу публiцыстычных твораў яны ўпершыню тэарэтычна абгрунтавалі iснаванне самастойнага беларускага этнасу: "Обратимся к нашей Родине. Эта страна (Беларусь-А.С.) имеет все оригинальные особенности, которые сообщают ей своеобразную физиономию и самым естественным образом выдвигают её как особую отрасль славянского племени [...] Народ, живущий здесь, благодаря непроходимости болотов, песков и, редеющих ныне, лесов, сохранил до сих пор чистый тип славянского племени.[...] Разделяя в продолжении многих веков одну и ту же горькую участь от своих "благодетелей" - Польши и Великороссии, - народ Белоруссии чувствует свою органическую связь и отличает свои интересы от интересов поляков и великороссов [...] Ко всему этому нужно прибавить, что Белоруссия имеет свой особенный язык, который по мнению опытных филологов, представляет много интересного, как остатки наиболее сохранившегося чистого славянского наречия.[...] Все эти особенности Белоруссии дают право на автономную федеративную самостоятельность в семье других народностей России в будущем".

Высновы, якiя рабiла беларуская моладзь народнiцкага накiрунку, у значнай меры грунтавалiся на вынiках этнаграфiчных даследаванняў 60-70-х

Развіццё ў Расіі капіталістычных адносін прывяло да таго, што інтэлігенцыя ў сілу сітуацыі, якая рэвалюцыйнай сітуацыі страціла свой "внеклассовый" характар. З яе асяроддзя вылучыліся групы, якія далучыліся альбо да пануючым класам, альбо да пралетарыяту і сялянству. І калі казаць пра культуру предреволюционной Расеі, то можа быць, ёсць сэнс разглядаць наяўнасць не двух культур, як казаў Ст. І. Ленін, а чатырох: двух феадальных (памешчыкаў і сялян) і двух буржуазных (буржуазіі і пралетарыяту). Безумоўна, гэтыя культуры не існавалі асобна, яны не толькі дакранацца, але і часам перапляталіся паміж сабой. Аднак у кожнай з іх былі свае яркія асобы: С. Ясенін і Н. Клюеў, М. Горкі і В. Маякоўскі, В. Брюсов і А. Чэхаў, а. П. Милюков і. С. Дзягілеў, а ў Беларусі - М. Багдановіч, Я. Купала, Я. Колас [1, с. 7].

Утопія ідэі грамадства сацыяльнай справядлівасці і свабоды творчасці опьяняла многіх мастакоў, акцёраў і рэжысёраў. Марк Шагал, які прайшоў да рэвалюцыі навучанне ў віцебскага мастака Юлія Пэна, а пазней - у асяроддзі маскоўскіх мастакоў, з усім запалам маладосці і велізарным энтузіязмам адгукнуўся на заклік А. В. Луначарскага будаваць пралетарскую культуру. Восенню 1918 года, атрымаўшы пасведчанне ўпаўнаважанага па справах мастацтваў Віцебскай губерні, ён пачаў сваю дзейнасць пад кіраўніцтвам Віцебскага губкама РКП (б) па падрыхтоўцы і ўпрыгожванню горада да 1-й, а затым і да 2-й гадавін Кастрычніцкага перавароту. У гэтую колазварот бальшавіцкага ўрачыстасці былі ўцягнутыя К. Малевіч, Л. Лісіцкі, В. Ермалаева і іншыя вядомыя мастакі - формалисты, супрэматысты, конструктивисты, якія апынуліся па волі выпадку ў Віцебску. Яны афармлялі, па замове партыйных органаў, будынка Рэвалюцыйнага трыбунала, Народнага банка, Пралетарскага клуба, аркі на былой Сувораўскай вуліцы і на Замкавай. У гэты перыяд мастакі лічылі сябе "рэвалюцыяй мабілізаванымі" і імкнуліся скарыстацца свабодай сходаў і словы, раскрываючы пошукі і эксперыменты "левага фронту", часцяком мудрагелістыя і незразумелыя асноўнай масе непісьменнага народа. А пазней на гэтыя творы мастацтва былі навешены цэтлікі "буржуазнага", "непролетарского" і многія мастакі падвергліся ганенням, забароны, умолчаниям або рэпрэсіям, як гэта было з М. Шагалам, К. Малевічам і інш.

Павярхоўнае і спрошчанае разуменне пазіцыі інтэлігенцыі па прынцыпе "за", "супраць" і "ўстрымаўся" патрабуе новых падыходаў, новага пераасэнсавання з прыцягненнем фактычнага матэрыялу для доказы ўсёй разнастайнай неадназначнасці ўспрымання інтэлігенцыяй рэвалюцый 1917 года і наступных за імі падзей.

Адным з першых крокаў новай улады было зварот Наркомпроса да дзеячаў літаратуры і мастацтва з заклікам аб супрацоўніцтве, апублікаванае ў газеце "Правда" 18 лістапада (1 снежня па новаму стылю) 1917 года. Аднак

Гістрычныя даследаванні пачатку XX стаглддзя ў Беларусі зязаны з шэрагам імен гісторыкаў.

Так напрыклад, Яўстафі Філарэтавіч Арлоўскі лічыцца беларускім краязнаўцам, гісторыкам і пэдагогам. Пачаў сваю працоўную дзейнасць яшчэ пад час царскага ўрада, памер у 1913 годзе. Выкладаў гісторыю ў Гарадзенскай мужчынскай гімназіі. Быў прыхільнікам заходнерусізму.

Дасьледаваў гісторыю Горадні і даказаў яго тоеснасьць зь летапісным Гарадзенам. Я. Арлоўскі адзначаў росквіт горада ў часы ВКЛ, станоўча ацэньваў ролю магдэбургскага права. Аўтар аднаго зь першых дасьледаваньняў гісторыі горада ад заснаваньня да пачатку 20 ст. («Гродненская старина», Ч. І. Горадня, 1910). Разам з ідэалягічным перабольшваньнем ролі праваслаўя, выключна станоўчай ацэнкай ўваходжаньня Гарадзеншчыны ў склад Расейскай імпэрыі і інш., Я. Арлоўскі ўнёс значны ўклад у захаваньне гістарычнай памяці Горадні. Адным з вучняў Я. Арлоўскага быў Юзэф Ядкоўскі.

Юзаф Ядкоўскі – архэоляг, нумізмат-калекцыянэр, дасьледчык гісторыі Гарадзеншчыны. Заснавальнік Гарадзенскага гісторыка-архэалагічнага музэю. Па ініцыятыве Ядкоўскага былі праведзены архэалягічныя дасьледваньні Старога Замку і пачатая яго рэстаўрацыя [8, с. 57].

Уладзімір Іванавіч Пічэта – савецкі беларускі і расейскі гісторык, выкладнік, першы рэктар БДУ (ліпень 1921 — кастрычнік 1929), акадэмік АН БССР (1928), акадэмік АН СССР (1946), заслужаны прафэсар БССР (1926), заслужаны навуковы дзеяч Узбэцкай ССР (1943). Аўтар амаль 500 працаў, зь якіх блізу 150 напісаны на беларускую тэматыку. Стваральнік навуковай школы гісторыкаў-медыявістаў. Сярод яго вучняў быді Дзяніс Аляксандравіч Дудкоў, Канстантын Кернажыцкі, Тодар Іванавіч Забэла, Аксіньня Таўсталес, Андрэй Бурдзейка [6, с. 96].

Канстанцін Іванавіч Кернажыцкі з 1 лістапада 1934 назначаецца памочнікам рэдактара аддзела гісторыі Рэдакцыі Беларускай Савецкай Энцыкляпэдыі. Быў сакратаром Археаграфічнай камісіі Інстытуту Беларускай культуры (пазьней ператвораная ў АН). Аўтар каля 20 навуковых прац, сярод іх шэраг манаграфіяў. Займаўся дасьледаваньнямі эканамічнай гісторыі Беларусі 18 — пачатку 20 ст. Ім былі выдадены наступныя працы:

• Аграрная рэформа ў Бабруйскім старостве і эканамічнае становішча яго насельіцтва з ХVІІ да пал. ХІХ ст. Менск, 1931;

• Да гісторыі аграрнага руху на Беларусі перад імпэрыялістычнай вайной. Менск, 1932;

• Старонка з гісторыі рабочага руху часоў імперыалістычнай вайны. Менск,1932;

Своеасаблівасцю інтэлігенцыі Беларусі ў перадрэвалюцыйныя гады быў стракаты нацыянальны склад: беларусы, рускія, габрэі, украінцы, палякі, літоўцы.

У перыяд першай рускай рэвалюцыі сярод інтэлігенцыі Беларусі ўтварылася рэвалюцыйна-дэмакратычнае крыло, ідэйнымі кіраўнікамі якога сталі выбітныя беларускія паэты-дэмакраты Я. Купала і Я. Колас, Багдановіч, Д. Ф. Жылуновіч, А. Пашкевіч і інш Галоўная тэма іх паэтычных твораў - чаканне рэвалюцыі і сама рэвалюцыя. Безумоўна, што Я. Колас і Я. Купала шчыра прынялі лютаўскую рэвалюцыю, але як выразнік поглядаў сялянскіх дэмакратаў апынуліся не падрыхтаванымі да глыбокага разумення Кастрычніка. Гэтая частка інтэлігенцыі ў большай ступені адлюстроўвала інтарэсы шырокіх працоўных мас і надзею на нацыянальнае адраджэнне. Рэвалюцыйны дэмакратызм, выразнікамі якога былі А. Цётка, Я. Купала, Я. Колас, паўстаў у грамадскай думкі Беларусі ў пачатку XX стагоддзя ў выніку тэарэтычнага, эстэтычнага і маральнага асэнсавання рэчаіснасці, асэнсавання становішча беларускага народа ва ўмовах царызму. Рэвалюцыйна-дэмакратычны светапогляд беларускай мастацкай інтэлігенцыі ў гэты перыяд грунтавалася на несумяшчальнасці інтарэсаў працоўнага народа і «панства» і сацыяльнай сістэмы прыгнёту. Рэвалюцыйны дэмакратызм і яго прадстаўнікі былі апантаныя ідэямі свабоды і ўсеагульнай роўнасці, правамі чалавека на самастойнае і незалежнае існаванне ў процівагу класавым, саслоўнай і духоўнаму няроўнасці, господствовавшему ў дарэвалюцыйнай Расіі. Творчая інтэлігенцыя сцвярджала, што толькі праца з'яўляецца асноўнай і найважнейшай формай сапраўднага чалавечага быцця. Гэта па сваёй сутнасці было адлюстраваннем наіўна ўраўняльнага сялянскага сацыялізму.

Пасля абвяшчэння БССР Цэнтральнае Бюро КП (б) Беларусі надала шмат увагі фарміраванню новага ўрада. У яго структуру ўвайшоў і Камісарыят асветы, у сферу дзейнасці якога былі перададзеныя адукацыя, друк, выдавецтвы, музеі, мастацтва, тэатр, навука і інш.

Так сама трэба адзначыць, што ў краіне, негледячы на падзеі рэвалюцыі, працягвалася навуковая праца па вывучэнні гісторыі краіны. Многія беларускія гісторыкі былі рэпрэсаваны, аднак іх праца стла штуршком для далешага развіцця беларускай навукі.