Падрыхтаваць інтэлектуальнага, высокамаральнага і ўсебакова развітага чалавека немагчыма без эфектыўнай працы на першым этапе навучання – у пачатковай школе. Менавіта тут закладваецца разумовы і духоўны патэнцыял асобы. У агульнай сістэме пачатковага навучання і выхавання найбольш важнай з’яўляецца праблема развіцця маўлення, таму што маўленне з’яўляецца не толькі сродкам камунікацый з асяроддзем і аднагодкамі, але і асновай разумовай дзейнасці, духоўных набыткаў маленькага чалавека.
Дзіця ў школе, апроч іншага, вучыцца выкладаць свае думкі, а не проста паўтараць (“агучваць”) вычытаныя з кнігі фразы і думкі. Наадварот, ён вучыцца мысліць, і думаць, выяўляць гэта ў маўленчай форме. У выніку ідзе адначасовае і узаемазвязанае развіццё працэсаў мыслення і гаворкі, што з'яўляецца найважнейшым вынікам навучальнай дзейнасці малодшага школьніка.
Адна з асноўных задач навучання ў пачатковых класах – развіццё ў малодшых школьнікаў здольнасцей свабодна і разгорнута выказваць уласныя думкі. Настаўнікі пачатковых класаў павінны з першых крокаў прывучаць дзяцей да змястоўных, грунтоўных, выразных і правільных па свайму маўленчаму афармленню выказванняў.
Актуальнасць курсавой работы вызначаецца найперш тым, што з сярэдзіны 90-х гадоў лінгвацэнтрычны сістэмна-апісальны падыход да навучання мове змяніўся на антрапацэнтрычны сістэмна-функцыянальны, камунікатыўна-дзейнасны. Гэта азначае, што пад час навучання неабходна звяртаць увагу не толькі на характар лінгвістычнага матэрыялу, але і на моўную асобу вучня. Рэалізацыя новых падыходаў да навучання мове ў пачатковай школе патрабуе таго, каб улічваліся вывады педагогаў і псіхолагаў па пытанні развіцця і замацавання маўленчай функцыі вучняў у працэсе даследаванняў, на аснове эксперыментаў, праблемных задач.
Развіццё дакладнай, разгорнутай і свабоднай маўленчай дзейнасці вучня з'яўляецца цэнтральнай задачай маўленчага выхавання школьнікаў. Гэта абумоўлена, перш за ўсё, яе сацыяльнай значнасцю і роляй у фарміраванні асобы малодшага школьніка. Менавіта ў грунтоўна сфарміраванай і засвоенай маўленчай дзейнасці рэалізуецца асноўная, камунікатыўная, функцыя мовы і гаворкі. Свабоднае дыялагічнае маўленне – гэта адна з вышэйшых форм праяўленння разумовай дзейнасці, якая вызначае ўзровень маўленчага і інтэлектуальнага развіцця малодшага школьніка.
Развіццё маўлення з’яўляецца адной з галоўных мэт і асноўным сродкам навучання беларускай мове ў школе. Даследчыкамі маўленне малодшых школьнікаў разглядаецца як лінгвістычнае, педагагічнае, псіхалагічнае і псіхалінгвістычнае паняцце.
Праблема развіцця маўлення даследуецца расійскімі навукоўцамі: М.Р. Львовым, В.М. Казарцавай, М.С. Раждзественскім, Л.К. Назаравай, В.А. Кустаровай, Т.А. Ладыжанскай, М.М. Бахціным, Т.Р. Рамзаевай, Н.Я. Багуслаўскай, Н.І. Палітавай і інш.
Сярод беларускіх даследчыкаў пытаннямі маўлення малодшых школьнікаў займаюцца Л.П. Падгайскі, В.У. Протчанка, Я.М. Івашуціч, Г.І. Верашчака, Н.С. Старжынская, І.І. Паўлоўскі, М.Г. Яленскі і інш.
Навукоўцамі-метадыстамі вызначаны аб’ект пазнання, прадмет даследавання, сістэма паняццяў методыкі развіцця маўлення, аснову якой складаюць тэорыя маўленчай дзейнасці і лінгвістыка тэксту. Псіхолагамі і метадыстамі выяўлены асаблівасці маўленчай дзейнасці, яе структура, што дае магчымасць акрэсліць умовы яе фарміравання, развіцця, а таксама накірункі працы па развіцці маўлення [20, c. 11].
Мова непасрэдна суадносіцца з працэсамі мыслення і камунікацыі, таму асэнсаванне яе сінтаксічнай сістэмы, авалоданне багаццем яе лексічнага і граматычнага ладу неабходна для развіцця і ўдасканалення маўлення малодшых школьнікаў, а таксама для выхавання культуры маўленчых зносін вучняў. Акрамя таго, даследчыкамі падкрэсліваецца неабходнасць асэнсавання сінтаксічнага боку мовы і маўлення ва ўсіх класах пачатковай школы, на ўсіх этапах навучання.
Само па сабе маўленне – арганізаваны па законах мовы працэс выкарыстання моўных адзінак з мэтай выражэння пэўнага зместу; адзін з галоўных відаў камунікатыўнай дзейнасці чалавека; мова ў дзеянні. Маўленне звычайна характарызуецца праз яго супастаўленне з мовай як сістэмай аб’ектыўна існуючых, сацыяльна замацаваных знакаў, што суадносяць
Разгледжаныя тэарэтычныя аспекты сталі асновай даследавання па выяўленні ўзроўню развіцця маўлення ў вучняў малодшага школьнага ўзросту. Канстатавальнае даследаванне праводзілася сярод вучняў пачатковых класаў (1 “Б” клас).
Мэта даследавання: выяўленне ўзроўню развіцця маўленчых навыкаў ў малодшых школьнікаў.
Зыходзячы з мэты, задач дадзенай працы, для выяўлення сапраўднага ўзроўню развіцця мовы вучняў малодшых класаў былі ўжытыя наступныя заданні (дадатак А):
Методыка 1: пераказаць знаёмую навучэнцам казку; папярэдне зачытваюцца некалькі першых сказаў;
Методыка 2: апісаць змест дадзенага навучэнцам тэматычнага малюнка некалькімі сказамі, што павінны ўтварыць кароткае звязанае паведамленне;
3 адказаць на пытанні па папярэдне прачытанаму тэксту;
4 даць разгорнутае тлумачэнне загадак.
У якасці ацэначных крытэрыяў ўзроўню маўленчага развіцця малодшых школьнікаў выступаюць змястоўнасць прамовы, лагічнасць структуры аповеду, паслядоўнасць выказвання, інтанацыйная і эмацыйная выразнасць. На падставе дадзеных паказчыкаў былі распрацаваны наступныя ўзроўні развіцця маўлення школьнікаў:
высокі (18-20 балаў): характарызуецца ўменнем самастойна, паслядоўна, выразна пераказваць знаёмы тэкст, інфармацыю (у дадзеным выпадку казку), без перастановак і пропускаў; вусна скласці лагічны звязны аповед з некалькіх сказаў па дадзенаму малюнку без старонняй дапамогі і
Як вынік праведзенага даследавання, у адпаведнасці з пастаўленымі задачамі, былі зроблены наступныя высновы:
1. Маўленчая дзейнасць – гэта працэс моўных узаемаадносін з мэтай перадачы і засваення грамадска-гістарычнага вопыту, усталяванне камунікацыі, планавання сваіх дзеянняў. Выказванні малодшых школьнікаў вольныя, непасрэдныя. Часта гэта простая гаворка: гаворка-паўтор, гаворка-называнне; пераважае сціслая, міжвольная рэактыўная (дыялагічная) гаворка. Школьны курс беларускай мовы ў пачатковых класах спрыяе фарміраванню адвольнага, разгорнутага маўлення, вучыць яго планаваць на ўроку.
Развіццё маўлення ў малодшых класах ажыццяўляецца ў першую чаргу на ўроках роднай мовы. Авалоданне школьнікамі маўленчай дзейнасцю ідзе адначасова ў некалькіх кірунках: развіццё гука-рытмічнага, інтанацыйнага боку гаворкі; авалоданне граматычным ладам; развіццё лексічнага складу маўлення; усведамленне навучэнцамі ўласнай маўленчай дзейнасці.
2. Праектная дзейнасць навучэнцаў – гэта сумесная вучэбна-пазнавальная, творчая або гульнявая дзейнасць, якая мае агульную мэту, узгодненыя метады і спосабы дзейнасці, накіраваныя на дасягненне выніку – стварэнне праекта.
Праектная дзейнасць малодшых школьнікаў з'яўляецца адным з метадаў развіваючага навучання, якая накіравана на выпрацоўку самастойных даследчых уменняў (пастаноўка праблемы, збор і апрацоўка інфармацыі, правядзенне эксперыментаў, аналіз атрыманых вынікаў). Такі від дзейнасці спрыяе развіццю творчых здольнасцяў і лагічнага мыслення, аб'ядноўвае веды, атрыманыя ў ходзе вучэбнага працэсу і далучае да канкрэтных жыццёва важных праблем.
3. У навучэнцаў недастаткова сфарміраваныя такія якасці, як: змястоўнасць, лагічнасць, правільнасць, багацце моўных сродкаў. У некаторых вучняў назіраецца нізкі слоўнікавы запас, адсутнасць выразнасці ў маўленні, недакладнасць ўжывання слоў, няўменне будаваць словазлучэнні і сказы, няправільнае вымаўленне асобных гукаў. У цэлым гэта ўскладняе развіццё ў малодшых школьнікаў маўленчых навыкаў.
Бачыцца неабходнай сістэматычная праца, што будзе спалучаць разнастайнасць прыёмаў як традыцыйных, так і нетрадыцыйных. Развіццё вуснага маўлення з'яўляецца важным элементам кожнага ўрока ў пачатковых класах, асабліва гэта тычыцца заняткаў па беларускай мове. Акрамя гэтага,
1. Антонава, Н.У. Абноўлены змест навучання беларускай мове / Антонава Н.У. // Пачатковае навучанне, 2009. - №8. – С. 25-27.
2. Аўчарава, Р.В. Практычная псіхалогія ў пачатковай школе / Р.В. Аўчарава. – М.: ГЦ «Сфера», 2007. – 240 с.
3. Гамеза, Л.М. Узбагачэнне слоўнікавага запасу школьнікаў пры вывучэнні роднай мовы / Л.М. Гамеза // Беларуская мова і літаратура, 2000. – № 2. – С. 98-102.
4. Гарбылева, А.Я. Педагагічная дыягностыка / А.Я. Гарбылева // Дыягностыка вынікаў адукацыйнага працэсу чатырохгадовай пачатковай школе: агульныя падыходы. – М., 2006. – №4. – С. 55-59.
5. Гин, А.Т. Приемы педагогической техники [Текст] / А.Т. Гин. – М.: “Вита – Прес”, 2003. – 125 с.
6. Гурэвіч, К.М. Разумовае развіцце школьнікаў: крытэры і нарматывы / К.М. Гурэвіч, Е.І. Гарбачова. – М.: Веды, 2007. – 80 с.
7. Дзятко, Д.В. Беларускае мовазнаўства: дысертацыі па беларускай мове, абароненыя ў Рэспубліцы Беларусь (1990 – 2011 гг.): навуковы даведнік / Д.В. Дзятко, С.У. Шахоўская. – Мінск: БДПУ, 2011. – 400 c.
8. Ермаковіч, В.В. Арганізацыя праектнай дзейнасць па выкарыстанню традыцый беларускага народа ў грамадзянска-патрыятычным выхаванні падрастаючага пакалення [Электроны рэсурс]. – Рэжым доступа: https://gock.schools.by. – Дата доступа: 01.09.2017.
9. Жуковіч, М.В. Сучасныя педагагічныя тэхналогіі на ўроках беларускай мовы і літаратуры: дапаможнік для настаўнікаў агульнаадукацыйных устаноў / М.В. Жуковіч. – Мінск: Адукацыя і навука, 2007. – 255 с.
10. Кандратовіч, А.П. Выкарыстанне інтэрактыўных метадаў навучання як сродак павышэння эфектыўнасці ўрокаў беларускай мовы і літаратуры / А.П. Кандратовіч [Электронны рэсурс]. – Рэжым доступу: http://www. wiki.schoolnet.by. – Дата доступу 05.09.2017.
11. Лубань, Л.І. Урокі беларускай мовы [Электроны рэсурс]. – Рэжым доступу: http://sc5.jdroo.by. – Дата доступу: 01.09.2017.
12. Лугоўскі, А.І. Слоўнік студэнта-філолага па методыцы выкладання беларускай літаратуры / А.І. Лугоўскі. – Мінск : БДПУ, 2008. – 127 с.
13. Лукашук, М.П. Развіццё мовы вучняў пачатковых класаў / М.П.Лукашук. – Мінск: Вышэйшая школа, 1980. – 119 с.
14. Методыка выкладання беларускай мовы: Вучэбна-метадычны комплекс для студ. спец. 1-02 03 07-01 “Англiйская мова. Беларуская мова i лiтаратура” / склад. i агул. рэд. А.I. Зянько. – Наваполацк: ПДУ, 2007. – 207 с.
15. Методыка выкладання беларускай мовы: вучэбны дапаможнік для студэнтаў філал. спецыяльнасцей устаноў, якія забяспечваюць атрыманне вышэйшай адукацыі / Пад рэд. М.Г. Яленскага. – Мінск, 2007. – 210 с.
16. Мурына, Л.А. Сістэмна-функцыянальны і камунікатыўна-дзейнасны падыходы пры навучанні мовам у школе / Л.А. Мурына, Г.М. Валочка // Беларус. мова і літ., 2006. – №10. – С. 28-32.
17. Нетрадыцыйныя (нестандартныя) урокі – першы крок для падрыхтоўкі творчай асобы [Электронны рэсурс]. – Рэжым доступу: http://www.konve-school.do.am. – Дата доступу 06.09.2017.
18. Старжынская, Н.С. Развіццё беларускага маўлення дашкольнікаў ад 4 да 7 гадоў / Н.С. Старжынская, Д.М. Дубініна. – Мінск: “Нацыянальны інстытут адукацыі”, 2016. – 184 с.
19. Тамашэвіч, З.М. Новыя падыходы ў навучанні малодшых школьнікаў роднай мове / З.М. Тамашэвіч // Язык. Речь. Речевая деятельность: сб. науч. ст. / ГрГУ им. Я. Купалы; редкол.: И.Н. Кавинкина (отв. рэд.) [и др]. – Гродна: ГрГУ, 2011. – С. 83-90.
20. Яленскі, М.Г. Методыка выкладання беларускай мовы: практыкум: вучэб. дапам. для студэнтаў філал. спецыяльнасцей устаноў, якія забяспечваюць атрыманне выш. адукацыі / М.Г. Яленскі, У.П. Саўко, Л.С. Васюковіч; пад рэд. М.Г. Яленскага. – Мінск, 2006. – 190 с.
