УВОДЗІНЫ
ГЛАВА 1. УПЛЫЎ Е. ПОЛАЦКАЙ НА РЭЛІГІЙНАЕ І КУЛЬТУРНАЕ ЖЫЦЦЁ ЎСХОДНІХ СЛАВЯН
ГЛАВА 2. ДЗЕЙНАСЦЬ К. ТУРАЎСКАГА ЯК ВЫДАТНАГА АСВЕТНІКА БЕЛАРУСІ
ЗАКЛЮЧЭННЕ
СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ
УВОДЗІНЫ
Актуальнасць. Развіццё культуры немагчыма без спадчыннай асновы, духоўна-творчага вопыту продкаў, выкарыстання, узбагачэння і далейшага развіцця нацыянальных традыцый. Вось чаму культурная спадчына з'яўляецца найкаштоўнейшым нацыянальным скарбам для кожнага народа і адыгрывае вырашальную ролю ў яго духоўным жыцці ў прасторы і часе. Таксама і літаратурная спадчына як арганічная частка нацыянальнай культуры, раскрываючы мастацкія багацці мінулага, дапамагае глыбей спазнаць народ і ўключыць яе лепшыя ідэйна-мастацкія з'явы ў наш духоўны актыў, зрабіць іх фактам і фактарам сучаснага культурна-гістарычнага працэсу, эфектыўным сродкам узбагачэння і развіцця нацыянальнай культуры. Выдатныя помнікі літаратуры як духоўна-творчыя з'явы пэўнага часу – гэта не толькі своеасаблівыя пасланні іх аўтараў сваім сучаснікам, але і сваім нашчадкам суайчыннікам. Феномен многіх выдатных помнікаў культурна-гістарычнай спадчыны мінулага, класічных твораў літаратуры і мастацтва не толькі ў тым, што яны доўга жывуць у часе, уплываюць на свядомасць і сучаснікаў, і наступных пакаленняў, служаць і сучаснасці, і будучыні. Нярэдка іх сапраўдныя веліч, сэнс і значэнне становяцца лепш зразумелымі, больш аб'ектыўна і глыбока ўспрымаюцца і ацэньваюцца толькі на значнай адлегласці часу і ў кантэксце іншых з'яў эпохі. 3 часам яны не толькі не становяцца менш актуальнымі, але яшчэ больш моцна, шырока і глыбока пачынаюць уплываць і ўздзейнічаць на духоўнае жыццё народа. Узнікненне ўсходнеславянскага пісьменства было звязана з утварэннем ва Усходняй Еўропе першых дзяржаўных фарміраванняў. Вызначальную ролю ў зараджэнні літаратуры адыграла далучэнне ўсходнеславянскага грамадства да высокай культуры Візантыі шляхам прыняцця хрысціянства. Цэрквы і манастыры станавіліся культурна-асветніцкімі цэнтарамі. Вакол іх групавалася адукаваная частка насельніцтва, тут ствараліся першыя школы, пісаліся і перапісваліся летапісы, казанні, быліны. У гэты перыяд вялі культурна-асветніцкую дзейнасць тытаны ранняга ўсходнеславянскага сярэднявечча — Кірыла Тураўскі, Еўфрасіння Полацкая і іншыя.
Мэта: ахарактарызаваць Еўфрасінню Полацкую і Кірылу Тураўскага як выдатных асветнікаў Беларусі. Для вырашэння дадзенай мэты былі пастаўлены наступныя задачы:
1. Вызначыць уплыў Е. Полацкай на рэлігійнае і культурнае жыццё ўсходніх славян.
2. Паказаць дзейнасць К. Тураўскага як выдатнага асветніка Беларусі.
ГЛАВА 1. УПЛЫЎ Е. ПОЛАЦКАЙ НА РЭЛІГІЙНАЕ І КУЛЬТУРНАЕ ЖЫЦЦЁ ЎСХОДНІХ СЛАВЯН
Еўфрасіння Полацкая (таксама сустракаецца форма Еўфрасіння, верагоднае хросны імя Еўпраксія або Параскева, мірское імя – Прадслава; паміж 1100 і 1104 – паміж 23 мая ці 25 мая 1167 і 1173, Ерусалім) – дачка віцебскага князя Святаслава Усяславіча, унучка Усяслава Брачыславіча, інакіня і асветніца перыяду Полацкага княства. Пасля дасягнення паўналецця (12 гадоў) яна адмовілася ад дынастычнага шлюбу і пайшла ў манастыр. Пасля пасялілася ў келлі полацкага Сафійскага сабора, дзе ў храмавым скрыпторыі перапісвала, а магчыма, і перакладала кнігі, вяла актыўную міратворчую і асветніцкую дзейнасць. Пабудавала на свае сродкі дзве царквы ў Полацку, заснавала пад Полацкам жаночы і мужчынскі манастыры, якія сталі цэнтрам асветы ў Полацкім княстве (працавалі вучыльні, бібліятэкі, скрыпторый, багадзельня, верагодна, іканапісная і ювелірная майстэрні). Па яе замове Лазар Богша зрабіў крыж, вядомы як крыж Еўфрасінні Полацкай [1, с. 35].
Мужчынскаму манастыру падарыла выдатны твор візантыйскага мастацтва - абраз «Маці Божая Адзігітрыя Эфеская». У 1167 году памерла ў Ерусаліме, здзяйсняючы туды паломніцтва, і была пахавана ў манастыры Святога Феадосія. Не засталося ніякіх дакументальных сведчанняў пра дакладную дату нараджэння Еўфрасінні. У розных навуковых працах паказваюцца розныя даты нараджэння: пачынаючы ад 1100 года і заканчваючы 1120 годам, некаторыя даследчыкі памяншаюць гэты перыяд 1101-1104 або 1110-1113 гадамі. Вядомы даследчык жыцця Еўфрасінні Полацкай А. Мельнікаў лічыць 5 студзеня 1104 года найбольш верагоднай аўтарытэтнай датай нараджэння святой. Прадслава або Предислава (магчымае значэнне імя – «даўняя слава», – у памяць былой велічы Полацка) паходзіла з роду князёў, які вядзе сваю гісторыю ад Ізяслава – сына Уладзіміра Хрысціцеля і яго жонкі – Рагнеды. Унук Ізяслава, полацкі князь Усяслаў Брачыславіч, быў дзедам Предиславы, а яе бацька «меншы» (магчыма, малодшы) з сямі сыноў Усяслава – Георгій. Традыцыйна лічыцца, што Георгій – хросны імя Святаслава Усяславіча, але яно магло належаць і князю Расціславу: лёсы братоў былі вельмі падобныя, а канкрэтных гістарычных звестак аб іх захавалася надзвычай мала.
ГЛАВА 2. ДЗЕЙНАСЦЬ К. ТУРАЎСКАГА ЯК ВЫДАТНАГА АСВЕТНІКА БЕЛАРУСІ
Кірыла Тураўскі (1130, Тураў, Тураўскае княства – каля 1182), царкоўны дзеяч і пісьменнік Старажытнай Русі. Стаўшы біскупам Турава, праславіўся як пісьменнік і прапаведнік. Кананізаваны Рускай праваслаўнай царквой у ліку Свяціцеля, памяць здзяйсняецца: 28 красавіка і 4 чэрвеня (па юліянскім календары). Выбітным мысляром Кіеўскай Русі ў перыяд яе росквіту быў наш суайчыннік Кірыла Тураўскі (каля 1130 – 1182) – майстар ўрачыстага красамоўства. Сын заможных бацькоў, ён не любіў, аднак жа, багацця і тленнай славы гэтага сьвету; але перш за ўсё стараўся спасцігнуць вучэнне Боскіх кніг і дасягнуў здзейсненага іх пазнання». Атрымаў добрае хатняе выхаванне, пазней спасцігаў вышэйшыя навукі і мастацтва ад грэчаскіх настаўнікаў. Па-майстэрску валодаў вобразным народным і стараславянскай мовамі, глыбока ведаў візантыйскую культуру, асабліва паэзію і красамоўства. Ад дзён ціхамірнай юнацтве ён не мітуслівага, часовага багацця і славы зямной пры дварах ўлада якія ўтрымліваюць, хоць для свецкага кар'еры ў дапытлівага і прыемнага абліччам юнакі былі ўсе магчымасці. мысліцель пісьменнік тураўскі [2, с. 342].
Ужо ў сталыя гады Кірыл пайшоў у манастыр. Верагодна, гэта была мясціна ў імя Свяціцеля Мікалая, на што паказвае рукапіс XV-XVI стагоддзя, атрыманая, пс звестках біскупа Яўгена, з Пачаеўскай Лаўры, у якой змешчана пяць малітваў пад назвай "Малітвы замілавання Кірыла манаха недостойнаго і многогрешнаго большы за ўсіх у Сьвятога Міколы ў Тураве. У 1161 годзе прыняў пострыг у Тураўскім Барысаглебскім манастыры. Пасля чаго, як піша аўтар яго жыцьця,« імкнучыся да большага подзвігу, ён сышоў у затвор на слуп і пражыў там некаторы час, працуючы ў посце і малітвах, напісаў тут шмат Пісанні боскія». Кірыла Тураўскі быў першым вядомым на Русі «стоўпнікам» (зачыніўся ў манастырскай келлі, каб цалкам аддацца роздуму і малітвам). Там ён не толькі сузіраў свет Божы і маліўся: у затвор малады паслушнік перанёс багатую па тых часах бібліятэку і напісаў там свае першыя творы. Аўтарытэт тураўскага пустэльніка быў гэтак вялікі, што, па ініцыятыве мясцовага князя Юрыя Яраславіча, Кірыл ўзводзіцца ў сан біскупа горада Тураў. Паводле паведамлення Іпацьеўскага летапіса, гэта адбылося ў 1169 годзе. Па паведамленні агіографа, іерарх ўмела кіруе епархіяй, клапоціцца аб царкоўным добраўпарадкаванні, наглядае за гарадскімі манастырамі, павучае ў сваіх казаннях мяшчан і святароў.
ЗАКЛЮЧЭННЕ
Такім чынам, у ходзе даследавання былі вырашаны пастаўленыя задачы. У выніку былі сфармуляваны наступныя вывады:
1. Духоўны ўплыў беларускай асветніцы Ефрасінні Полацкай выйшаў далёка за межы старадаўняй эпохі. Яе імя, справы і вобраз набылі найвышэйшыя рысы нацыянальнага сімвала самаадданага служэння высакародным ідэалам, вернасці сваёй радзіме. У 1984 году Еўфрасіння Полацкая была прылічана да Сабора Беларускіх Святых. Яе імя носяць цэрквы ў г. Саўт-Рывер (ЗША) і Таронта (Канада). Беларускі народ шануе памяць Еўфрасінні Полацкай. У дзень яе памяці – 5 чэрвеня – у Полацк штогод прыязджаюць людзі пакланіцца мошчам святой Еўфрасінні. У гэты дзень праводзіцца служба, выносіцца Крыж Ефрасінні Полацкай (копія, адноўленая ў 1997 годзе ювелірам Мікалаем Пятровічам Кузьмічом і асвечаная ў Свята-Сімяонаўскім саборы г. Брэста). На гэтым мерапрыемстве заўсёды прысутнічае мітрапаліт Мінскі і Слуцкі, Патрыяршы Экзарх усяе Беларусі. У 2000 годзе ў г. Полацку адкрыты помнік святой Ефрасінні. Два помніка святой Ефрасінні устаноўлены і ў сталіцы Беларусі г. Мінску, адзін з іх – на праспекце Незалежнасці.
2. Кірыла Тураўскі пакінуў вялікую літаратурную спадчыну, непараўнальнае з спадчынай іншых айчынных мысляроў таго часу. За свае таленты ўжо неўзабаве пасля смерці ён быў празваны «другім Залатавустам», «прасіялых на Русі». Вялікі корпус твораў Кірылы Тураўскага, які дайшоў да нашага часу, сведчыць пра значную папулярнасці твораў гэтага старажытнарускага мысляра ў рускім грамадстве. І гэта, вядома, не выпадкова, бо Кірыла Тураўскі, як яркі, таленавіты мастак, пышна валодае словам, чынам, стылем, які ўмее так выбудаваць кампазіцыю, што на працягу ўсяго часу чытання увагу чытача не слабее. Не варта забываць і іншага факту – Кірыла Тураўскі пісаў як прамы пераемнік школы візантыйскіх прапаведнікаў, чые трактоўкі хрысціянскага веравучэння набіралі усё большую сілу ў XII - XIII стст. З твораў Кірылы Тураўскага асаблівую цікавасць уяўляе яго «Прытча пра чалавечую душу і цела» (іншая назва – «Аповесць аб сляпым і храмым»). Гэта і іншыя творы Кірылы Тураўскага неаднаразова даследаваліся і публікаваліся.
1. Авакян, Г.С. Палітычныя мысліцелі і гуманісты Беларусі / Г.С. Авакян. – Мінск: Элайда, 2002. – 96 с.
2. Артамонов, Ю. А. Кирилл Туровский // Православная энциклопедия. — Москва : Церковно-научный центр «Православная энциклопедия», 2014. – Т. XXXIV. – С. 601-603. – 752 с.
3. Ерёмин, И.П. Ораторское искусство Кирилла Туровского // Труды Отдела древнерусской литературы / АН СССР. Ин-т русской литературы (Пушкинский Дом); Отв. ред. Я. С. Лурье. – 1962. – Т. 18. – С. 50-58. – 608 с.
4. Жакевіч, Э.Э. Мысліцелі і асветнікі Беларусі / Э.Э. Жакевіч. – Мінск: Беларуская энцыклапедыя, 1995. – 671 с.
5. Кирилл Туровский / В. В. Мильков // Новая философская энциклопедия: в 4 т. / пред. науч.-ред. совета В. С. Стёпин. – 2-е изд., испр. и доп. – М.: Мысль, 2010. – 2816 с.
6. Марціновіч, А. Святая Еўрасіння або Адкуль ёсць, пайшла Полацкая зямля / А. Марціновіч. – Мінск: Дэполіс, 2009. – 145 с.
7. Мельнікаў, А.А. «Жыціе» і жыціё Еўфрасінні, ігуменні Полацкай / А.А. Мельнікаў. – Мінск: Універсітэцкае, 1995. – 259 с.
8. Нікалаюк, Д. Прападобная Еўфрасіння Полацкая / Д. Нікалаюк. – Гайнаўка: Братчык, 2010. – 216 с.
