Уводзіны
Глава 1 Прычыны і перадумовы развіцця віленскага барока на беларускіх землях
Глава 2 Асаблівасці і архітэктурныя помнікі віленскага барока на тэрыторыі Беларусі
Заключэнне
Спіс выкарыстаных крыніц
Дадаткі
Уводзіны
Віленскае барока з’яўляецца адным з найбольш своеасаблівых архітэктурных стыляў у гісторыі сусветнай культуры. Цікавая яна сваёй пластычнасцю, дынамізмам, лёгкасцю, свабодай і, у той жа час, вытанчанасць і вертыкалізмам прапорцый.
Разглядаемая эпоха стварыла шэдэўры культавых пабудоў на тэрыторыі сучаснай Беларусі ў другой палове XVIII стагоддзя. Вывучэнню архітэктуры Беларусі другой паловы XVIII стагоддзя свае работы прысвяцілі многія гісторыкі і навуковыя дзеячы. Дадзенай тэме прысвечаны не толькі манаграфіі, а і энцыклапедычныя даведнікі і навуковыя працы. Многія даследчыкі звяртаюцца да багатай спадчыны мастацтва, а менавіта архітэктуры. Разглядаючы сукупнасць стыляў архітэктуры ў сваіх работах навукоўцы вялікую ўвагу надаюць кожнаму стылю асобна, у нашым выпадку – стылю віленскага барока.
Актуальнасць тэмы даследавання абумоўлена тым, што вялізная колькасць помнікаў віленскага барока былі зруйнаваны савецкі час. Пры недастатковай увагі з боку дзяржавы і соцыума да помнікаў віленскага барока, якія сённязахаваліся мы можам іх страціць, як гэта адбылося ў папярэднюю эпоху. Менавіта гэта акалічнасць абумовіла неабходнасць правядзення даследавання па дадзенай тэматыцы.
Аб’ект даследавання: архітэктура Беларусі другой паловы XVIII стагоддзя, а прадмет – віленскае барока на Беларусі.
Глава 1 Прычыны і перадумовы развіцця віленскага барока на беларускіх землях
Віленскае барока – навуковая назва позняга барока ў манументальнай культавай архітэктуры Беларусі і Віленшчыны (неафіцыйная назва – ўніяцкае барока); створанае на аснове творчага сінтэзу візантыйскага і заходнееўрапейскага мастацтва, а таксама разнавіднасць мастацкага стылю барока, якое распаўсюдзілася ў другой і трэцяй чвэрці XVIII ст. у кантэксце распаўсюджвання Брэсцкай царкоўнай уніі на тэрыторыі Віленскай рымска-каталіцкай дыяцэзіі. Глебай для росту мастацкіх прынцыпаў гэтага стылю стала ўніяцкая царква. Фарміраванне архітэктонікі ўніяцкіх храмаў на аснове традыцый мясцовага дойлідства, з улікам ўсходніх і заходніх мастацкіх уплываў, літургічных патрабаванняў і канфесійнай сімволікі як каталіцкай, так і праваслаўнай галін хрысціянскага культу, абумовілі яркае нацыянальнае своеасаблівасць віленскага барока [2, с. 408].
Важнае значэнне ў змене царкоўнай архітэктуры ВКЛ адыграў полацкі уніяцкі арцыбіскуп, пазней мітрапаліт Фларыян Грабніцкі, які перабудаваў за свой кошт некалькі найбольш значных святынь на тэрыторыі сваёй дыяцэзіі (полацкі Сафійскі сабор, кафедральны сабор і царква св. Мікалая ў Вільні). У пабудове ўніяцкіх цэркваў па заходніх узорах варта бачыць не жаданне паланізаваць беларусаў, а імкненне ўніяцкай іерархіі мадэрнізаваць свае «старамодныя», простыя і суровыя, на фоне барочнай архітэктуры, святыні адпаведна духу часу, «ашляхетніць» іх, знішчыць стэрэатып беднай «хлопской» царквы і ўзвысіць прэстыж сваёй канфесіі.
Уніяцкая архітэктура ў выглядзе віленскага барока была новым павевам. Гэта быў уплыў каталіцкі, які вырас на каталіцкай глебе і развіўся пераважна ў беларуска-літоўскім каталіцкім храмабудаўніцтве. Тое, што ён адлюстраваўся і ва ўніяцкім дойлідстве сведчыць толькі пра жаданне будаўнікоў падкрэсліць царкоўнае адзінства з католікамі, а пераймальніцтва з’яўлялася духам часу [6, с. 111-112].
Глава 2 Асаблівасці і архітэктурныя помнікі віленскага барока на тэрыторыі Беларусі
Віленскае барока – стыль, які панаваў у сярэдзіне XVIII стагоддзя на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага. Розныя даследчыкі давалі гэтаму стылю розныя назвы – беларускае барока, базыльянскаt барока. Некаторыя польскія даследчыкі для храмаў гэтага стылю сталі выкарыстоўваць тэрмін «ракако».
Архітэктурна-мастацкая сістэма віленскага барока атрымала распаўсюджванне ў другой палове XVIII стагоддзя дзякуючы дзейнасці выпускнікоў архітэктурнага аддзялення Віленскага універсітэта і найбольшая канцэнтрацыя помнікаў гэтай галіны барока было засяроджана ў Вільні.
Эпоха сталага і позняга барока, якая прыпадае на другую палову XVII - 80-я гады XVIII стагоддзя, адзначаецца чляненнем фасадаў, увядзеннем ляпніны, архітэктурныя дэталі становяцца лёгкімі і вытанчанымі, бязвежавыя базілікі змяняюць двухвежавымі, якія становяцца найбольш характэрнымі для беларускага барока. Падобны варыянт таксама шырока выкарыстоўваўся ў культавай архітэктуры Венгрыі, Славакіі і Польшчы, але вытокі двухвежавых храмаў у Беларусі ўзыходзяць да абарончых будынкаў беларускай готыкі. Вежы падтрымлівалі дынаміку мас, уласцівую новаму стылю, і акцэнтаваў увагу на галоўным фасадзе. Паступова двухвежавыя фасады-кулісы, як самастойны трохмерны аб'ём, засланіў сабой агульную кампазіцыю збудавання. Падобнае рашэнне бачна ў архітэктуры брыгіцкага касцёла ў Гродне (1642-1651), дзе паўкруглая апсіда зліваецца ў адзіны аб'ём з нефам. Фасад вырашаны ў выглядзе вузкага двухвежавы аб'ёму з пяцічасным чляненнем, уласцівым барочнай архітэктуры. Вежы маюць адзін ярус і не ўзвышаюцца над франтонам [4, с. 6-7].
Пабудовы «бедных» ордэнаў, асабліва кармелітаў, бернардынцаў, дамініканцаў і францішканцаў, былі надзвычай распаўсюджаны ў ВКЛ, характарызаваліся вялікай разнастайнасцю архітэктурных тыпаў у межах позняга барока. Мастацкі аналіз архітэктуры і стылістычных асаблівасцей многіх цэркваў паказвае, што дакладных паўтораў і падабенстваў няма – ёсць толькі актуальныя і адпаведныя новаўвядзенні.
Заключэнне
Такім чынам, у ходзе даследавання былі вырашаны пастаўленыя задачы. Аўтарам былі сфармуляваны наступныя вывады:
1. Галоўнымі прычынамі і перадумовамі развіцця віленскага барока на беларускіх землях былі распаўсюджванне Брэсцкай царкоўнай уніі на тэрыторыі Віленскай рыма-каталіцкай дыяцэзіі, што прывяло да сінтэзу візантыйскага і заходнееўрапейскага мастацтва; абвастрэнне рэлігійна-палітычнай барацьбы ў першай палове XVII стагодзя, якое прывяло да выкарыстання найбольш выразных архітэктурных сродкаў барока і сінтэзу іх з мясцовымі будаўнічымі прыёмамі; дзейнасць архітэктара Іосіфа Фонтана III, які па прыкладу італьянскіх храмаў спраектаваў культавыя пабудовы на беларусіх землях; адбудаванне хрысціянскіх храмаў розных канфесій пасля наступстваў Паўночнай вайны.
1. Архітэктура Беларусі: энцыклапедычны даведнік / рэдкал.: А.А. Воінаў [і інш.]. – Мінск : БелЭн, 1993. – 620 с.
2. Віленскае барока // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя: у 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. – Т. 1: Абаленскі – Кадэнцыя. – Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. – С. 408-409.
3. Габрусь, Т. В. Стваральнікі віленскага барока / Т.В. Габрусь // Наша вера. – 2001. – № 4. – С. 13-17.
4. Габрусь, Т.В. Зодчество как стержень истории культуры Беларуси: (ренесанс, начало барокко) Т.В. Габрусь // Мастацтва: зборнік артыкулаў. – Минск, 2010. – С. 3-10.
5. Габрусь, Т.В. Асаблівасці архітэктуры уніяцкіх храмаў слонімскага рэгіёна ў кантэксце віленскага барока / Т.В. Габрусь // Матэрыялы міжнар. навук. канф. «Гістарычная памяць народаў Вялікага княства Літоўскага і Беларусі. ХІІІ-ХХ ст. / пад рэд. Д.У Карава. – Гродна, 1996. – С. 361-364.
6. Габрусь, Т.В. Мураваныя харалы. Сакральная архітэктура беларускага барока / Т.В. Габрусь. – Мінск: Ураджай, 2001. – 287 с.
7. Габрусь, Т.В. Роля уніяцкай царквы ў фарміраванні архітэктуры віленскага барока / Т.В. Габрусь // Наш Радавод: матэрыялы міжнар. навук. канф. «Царква і культура народаў Вялікага княства Літоўскага і Беларусі ХІІІ - пачатку ХХ стст. / пад рэд. Д.У.Карава. – Гродна: ГрДУ ім. Я. Купалы, 1992. – С. 551-556.
8. Габрусь, Т.В. Специфика архитектоники униатских храмов Беларуси виленского барокко / Т.В. Габрусь // Пытанні мастацтвазнаўства, этналогіі і фалькларыстыкі: зборнік артыкулаў. – 2011. – Вып. 10. – С. 19-32.
9. Габрусь, Т.В. Стылістычныя аспекты архітэктуры віленскага барока / Т.В. Габрусь // Барока ў беларускай культуры і мастацтве / пад рэд. В.Ф. Шматава. Мінск: Беларуская навука, 1998. – С. 14-166.
10. Гаршкавоз, В.Д. Беларускі сценапіс XVIII ст. / В.Д. Гаркавоз // Барока ў беларускай культуры і мастацтве / пад рэд. В.Ф. Шматава. – Мінск: Беларуская навука, 1998. – С. 205-212.
11. Гісторыя Беларусі: у 2 ч. / рэдкал. І. П. Крэня, І. І. Коўкеля, С. В. Марозавай, С. Я. Сяльверстава1, І. А. Фёдарава. – Ч. 1. Гісторыя Беларусі са старажытных часоў да канца XVIII ст.– Мінск: РІВШ БДУ, 2000. – 656 с.
12. Гісторыя Беларусі: у 6 т. / рэдкал.: М. П. Касцюк (гал. рэд.) [і інш.]. – Т. 3: Беларусь у часы Рэчы Паспалітай (XVII–XVIII ст.). – Мінск: Экаперспектыва, 2004.– 344 с.
13. Гісторыя беларускага мастацтва: у 6 т. / рэдкал.: С.В. Марцэлеў (гал. рэд.) [і інш.].– Т. 2: Другая палова XVI ст. .– канец XVIII ст. – Мінск: Навука і тэхніка, 1988. – 384 с.
14. Колосовская, А.Н. Архитектура барокко в дворцово-замковом строительстве Беларуси конца XVI-XVIII вв. / А.Н. Колосовская // Архитектура и строительные науки. – 2015. – № 1/2. – С. 49-52.
15. Кулагін, А.М. Каталіцкія храмы на Беларусі / А.М. Кулагін. – Мінск: БелЭн, 2000. – 216 с.
16. Кулагін, А.М. Праваслаўныя храмы на Беларусі / А.М. Кулагін. – Мінск: БелЭн, 2001. – 328 с.
17. Нарысы гісторыі Беларусі: у 2 ч. / рэдкал.: М. П. Касцюк (гал. рэд.) [і інш.]. – Ч. 1. – Мінск: Беларусь, 1994. – 527 с.
18. Сагановіч, Г.М. Нарыс гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца XVIII стагоддзя / Г.М. Сагановіч. – Мінск: Энцыклапедыкс, 2001. – 412 с.
19. Суша, А.А. Фонтана Иосиф III / А. А. Суша // Регионы Беларуси: в 7 т. – Минск: Белорусская Энциклопедия имени Петруся Бровки, 2011. – Т. 2: Витебская область. – С. 561
20. Ткачёв, М.А. Замки Беларуси / М.А. Ткачев. – Минск: Беларусь, 2007. – 200 с.
21. Ткачоў, М.А. Абарончыя збудаванні заходніх зямель Беларусі XIII-XVIII стст. / М.А. Ткачоў. – Мінск: Навука і тэхніка, 1978. – 144 с.
22. Чантурия, Ю.В. Градостроительное искусство Беларуси второй половины XVI – первой половины ХIX в.: средневековое наследие, Ренессанс, барокко, классицизм / Ю.В. Чантурия. – Минск: Белорусская наука, 2005. – 375 с.
23. Якимович, Ю.А. Зодчество Белоруссии / Ю.А. Якимович. – Минск: Наука и техника, 1991. – 368 с.
