Сармацкае барока ў гісторыі культуры Беларусі

Сармацкае барока – стыль, які атрымаў распаўсюджванне на тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага ў канцы XVII – пачатку XVIII стагоддзяў. Прадстаўляў сабой аскетычныю варыяцыю архітэктуры барока, для якой характэрныя «выразная масіўная пластыка формаў» і агульная арыентацыя на сярэднявечную традыцыю. Барочныя формы геаметрызуюцца і спрашчаюцца, у афармленне фасадаў ўводзяцца рэнесансныя, гатычныя і нават раманскія элементы. Сілуэты храмаў масіўныя, часам яны нагадваюць мініяцюрныя крэпасці, іх дэкор знарочыста строгі. Лаканічнае афармленне фасадаў часцяком кантрастуе з пышным ляпным інтэр'ерам. У помніках сармацкага барока прынята бачыць адлюстраванне ідэалогіі сарматызма, ідэалізаваць патрыярхальны лад жыцця сярэднявечных продкаў польска-літоўскіх шляхцічаў. У 1720-я гады прымітывізацыя барочных формаў выйшла з моды, на змену сармацкага прыйшло лёгкае і пышнае віленскае барока [1, с. 112-113].

Сарматызм – шляхецкая ідэалогія, якая дамінавала ў Рэчы Паспалітай у XVI-XIX стагоддзях. Сарматызм узводзіў польскую шляхту да старажытных сарматаў, якія па поглядах таго часу лічыліся качавым германскім народам; тым самым шляхцічы аддзялялі сябе ад масы простага люду (славян і літоўцаў). Ён абумовіў многія асаблівасці культуры шляхты Рэчы Паспалітай і яе адрозненне ад заходнееўрапейскай арыстакратыі: умоўна «усходні» стыль параднага адзення (жупан, контуш, слуцкія паясы, шабля), чуб, асаблівыя манеры і інш. Больш познім праявай сарматызма ў адзенні стала канфедэратка, запазычаная ад уланаў. Сарматызм, быў надзвычай кансерватыўнай ідэалогіяй.

Упершыню атаясамліваць славян з сарматамі пачаў храніст каралінгскага часу Фладаард (X ст.). Зародкі сарматызма можна ўбачыць у творах гісторыка Кадлубека (XII-XIII стст.). У далейшым пра сарматызм пісаў польскі гісторык Ян Длугаш (1415-1480). У эпоху Адраджэння разам з цікавасцю да антычнасці распаўсюдзілася саматоеснасці фарміравання нацый са старажытнымі народамі, узгаданымі ў працах антычных класікаў. Згодна з «Геаграфіяй» Пталямея Усходняя Еўропа на ўсход ад Германіі (паміж Віслай і Волгай) звалася Сарматыя. Сармацкім морам называлася Балтыйскае мора, а сармацкага гарамі – Карпаты. Калі скіфы славіліся сваёй дзікасцю і п'янствам, то сарматы лічыліся прабацькамі еўрапейскага рыцарства. Шляхцічы лічылі сваімі продкамі сарматаў – народ качавы і вальналюбны [9, с. 34-35].

Пад уплывам ідэалогіі сарматызмe змяняецца і стылістыка нацыянальнай архітэктуры. Сілуэты храмаў, пабудаваных у стылі сармацкага барока, масіўныя, часам яны нагадваюць мініяцюрныя крэпасці, іх дэкор знарочыста строгі. У афармленне фасадаў ўводзяцца рэнесансныя, гатычныя і нават раманскія элементы. Лаканічнае афармленне фасадаў часцяком кантрастуе з пышным ляпным інтэр'ерам. Пасля – у сярэдзіне XVII стагоддзя, прымітывізацыі барочных формаў выйшла з моды, на змену аскетычнага сармацкага прыйшло пышнае віленскае барока.

Наваградскі фарны касцёл Перамянення Божага) – каталіцкі храм у горадзе Навагрудак, Гродзенская вобласць, Рэспубліка Беларусь. Ставіцца да Навагрудскаму дэканату Гродзенскага дыяцэзіі. Помнік архітэктуры эпохі Вялікага княства Літоўскага ў Навагрудку. Пабудаваны вялікім князем Вітаўтам ў гатычным стылі ў канцы XIV стагоддзя, перабудаваны ў стылі сармацкага барока ў пачатку XVIII стагоддзя. Размешчаны з усходняга боку каля падножжа Замкавай гары на вуліцы 1 мая.

Да нашых дзён захаваліся тры гатычныя бессістэмна скампанаваныя капліцы розных памераў і формаў (першая палова XVII стагоддзя) з нярвюрнага скляпеннямі і каляровымі вітражамі. Гранёным алтарныя часткі капліц арыентаваны ў розныя бакі і прысвечаны розным святым (храм першапачаткова закладваўся ў гонар Усіх Святых).

У храме знаходзіцца шанаваны цудатворны абраз Божай Маці Навагрудскай ў каталіцкай версіі.

Помнік архітэктуры готыкі і сармацкага барока. Гэта однонефовая базіліка з двухвежавы галоўным фасадам і паўкруглай алтарнай апсідай, да якой з паўночнага боку далучаецца рызніца. У кампазіцыю будынка ўключаюцца дзве старажытныя гранёным капліцы гатычнага касцёла. Каб зрабіць іх незаўважнымі з боку ўваходу, сцяну галоўнага фасада і вежы адсунулі адносна падоўжанай восі будынка, што надало яму замаскіраваную асіметрычную кампазіцыю. Сцены па перыметры завяршаюцца адзінай цягай карніза, якая падзяляе галоўны фасад на высокую, ніжнюю частку і трохкутны атыкавы франтон паміж чацверыковымі вежамі, накрытымі спадзістымі шатамі. Аконныя праёмы і нішы маюць паўцыркульныя арачныя завяршэння. Сучасны выгляд касцёл набыў пасля перабудовы ў пачатку XVIII стагоддзя  [2, с. 19-20].

У стылявым дачыненні жывапісныя, графічныя і скульптурныя творы, якія ўяўляюць лінію сарматызма, адлюстроўваюць усю разнастайнасць стылявых тэндэнцый эпохі. У адрозненне ад архаізуючых напрамкаў, вызначальнае значэнне тут мае не агульнасць мастацкай мовы, а характар выбару тэм, які адлюстроўвае агульнасць ідэалагічных арыенціраў. У шэрагу выпадкаў канкрэтыка сацыяльнага заказу прадвызначае і выбар стылявых формаў. Так, помнік Яну Сабескаму ў Лазенках, выліты Ф. Пінкам па замове Станіслава Аўгуста Панятоўскага, закліканы прадэманстраваць ідэю палітычнай пераемнасці, быў вырашаны ў стылістыцы барока (прычым досыць архаічнага), што відавочна паказвае на апеляцыю да сармацкага ідэалу, трывала замацавалася ў свядомасці шляхецкіх мас . Характэрна, што нават у творчасці перакананых клясыцыстых можна выявіць рысы сармацкага светаўспрымання. Так, у партрэтных творах Ф. Смуглевіча прысутнічаюць і наіўна-сур'ёзная рэпрэзентатыўнасць кампазіцыі, гэтак блізкая сармацкага духу («Партрэт сям'і Прозараў»), і амаль натуралістычная заострённость ў перадачы аблічча мадэлі (партрэт Граноўскай). Яшчэ ў большай ступені гэтыя асаблівасці прасочваюцца ў творчасці М. Стаховіч. Своеасаблівасць культурнага статусу сарматизма ў польскім выяўленчым мастацтве эпохі Асветы сведчыць пра шматграннасць мастацкіх працэсаў, ня ўкладваюцца ў звыклыя рамкі лінейнай схемы гістарычнага пасьлядоўнасьць агульнаеўрапейскіх стыляў. Асэнсаванне феномена сармацкай традыцыі дазваляе раскрыць своеасаблівасць эвалюцыі нацыянальнай школы выяўленчага мастацтва на адным з найбольш значных гістарычных межаў.

Жанр партрэта сфармаваўся ў культуры Заходняй Еўропы ў эпоху Рэнесансу на хвалі прачнуўся цікавасці да чалавека як да асобы, якая валодае яркай і непаўторнай індывідуальнасцю. Тады ж партрэт з'явіўся і стаў хутка развівацца і ў нашым мастацтве. Асноўныя вехі яго станаўлення ўяўляюцца наступным чынам: XIV стагоддзе першыя творы з'яўляюцца ў формах манументальнага жывапісу, XV стагоддзе жанр асвойваецца мастакамі-станковістамі, XVI стагоддзе маляўнічы партрэт выходзіць за межы каралеўскага двара і шырока распаўсюджваецца ў асяроддзі магнатэрыі і буйной шляхты, якая пачынае збіраць родавыя партрэтныя галерэі  [3, с. 44-45].

Такім чынам, у ходзе даследавання былі вырашаны пастаўленыя задачы. У выніку былі сфармуляваны наступныя вывады:

1. Сармацкае барока – стыль, які атрымаў распаўсюджванне на тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага ў канцы XVII - пачатку XVIII стагоддзяў. Сармацкае барока заснавана на ідэалогіі сарматызму, згодна з якой польская шляхта лічыла сябе нашчадкамі старажытных сарматаў, якія па поглядах таго часу лічыліся качавым германскім народам; тым самым шляхцічы аддзялялі сябе ад масы простага люду (славян і літоўцаў).

2. Галоўнымі асаблівасцямі сармацкага барока ў архітэктуры Беларусі  з’яўляюцца масіўныя сілуэты храмаў падобныя да невялікіх крэпасцей, строгі дэкор  з выкарыстаннем гатычных і раманскіх элементаў, пышны ляпны інтэр’ер і лаканічнае афармленне фасадаў.   Да ліку найбольш значных помнікаў «сармацкай» групы адносяцца Фарны касцёл у Наваградку (1714-1723), Васкрасенская царква ў Клецку (1683), касцёл у Міхалішках (Гродзенская вобласць, 1662-1684), Траецкі касцёл у Засвіры (1713-1714, Мінская вобласць), касцёл бернардзінак у Слоніме (1670).