Сродкі выяўленчай выразнасці ў беларускіх народных прыпеўках

Мова фальклору заўсёды адрознівалася асаблівай лексікай і стылем. Як правіла, лексічны склад беларускага фальклору ў большай сваёй частцы супадае з літаратурнай лексікай. Аднак фальклор мае своеасаблівую стылістычную сістэму, у якой рэалізуецца спецыфічны спосаб народна-паэтычнага выражэння думак, кардынальна адрозны ад спосабаў вобразнага мыслення ў літаратуры.

Розныя выяўленча-выразныя сродкі фальклору ствараюць экспрэсіўнасць яго мовы, надаюць тэксту выразнасць, прывабнасць і арыгінальнасць. Сярод тропаў, якія найбольш пашыраны ў фальклорных тэкстах, вызначым эпітэты, метафары, параўнанні і вобразны паралелізм. Разгледзім названыя сродкі на матэрыяле беларускіх народных прыпевак.

Эпітэт – адзін з найважнейшых элементаў паэтыкі народнага тэксту. Фальклорны эпітэт адрозніваецца ад эпітэта літаратурнай мовы. Справа ў тым, што агульнамоўны эпітэт патрабуе абавязковы вобразны кампанент ў сваёй семантычнай структуры, азначэнне ж у вучна-паэтычным творы можа змяшчаць пастаянную прыкмету прадмета, асобы ці з’явы рэчаіснасці. Так, напрыклад, у народнай мове сустракаем, к правіла, наступныя эпітэты: белы лебедзь, горкая доля, чырвонае сонейка, темны бор, сыра зямля, буйная галава, белы дзень, чорная ноч і г.д. Як бачна, у літаратурнай мове такія азначэнні вобразнасць губляюць, бо ўказваюць на відавочную характарыстыку.

Ніл Сымонавіч Гілевіч, аўтар “Паэтыкі” – амаль самага аўтарытэтнага літаратуразнаўчага апісання вобразна-выяўленчых сродкаў у паэтычнай творчасці народа, слушна адзначае: “Выкарыстанне эпітэта ў фальклоры было падпарадкавана зусім пэўным ідэйна-эстэтычным задачам: робячы тэкст больш паэтычным, мастацка больш дасканалым, эпітэт гэтым самым узмацняў сілу эмацыйнага ўздзеяння, дапамагаў глыбей і паўней раскрыць чалавечы змест” [6, с. 15].

Даволі шырокую тыпалогію фальклорных эпітэтаў распрацаваў яшчэ А. М. Весялоўскі [7]. Так, таўталагічныя эпітэты ўтрымліваюць характарыстыку, якая натуральна вынікае з паясняемага слова: зяленая трава, высокія горы, глыбокае мора. У беларускіх народных прыпеўках сустракаем наступныя прыклады:

“Антон маладзенькі 

Піў мёд саладзенькі…” [4, с. 337].

Для ўзмацнення выразнасці мастацкай маўлення, асабліва верша, выкарыстоўваецца шэраг прыёмаў пад агульнай назвай гукапіс, або інструментоўка. Эфект гукапісу тлумачыцца гукавым складам мовы: паўтарэнне ўдарных і ненаціскных складоў, галосных і зычных гукаў. Пэўная гукавая гама часам вельмі ўдала паўтарае рэальныя гукі: асананс (паўтарэнне галосных), алітэрацыя (паўтарэнне зычных). Гукапіс, як правіла, уяўляе пэўную эстэтычную гульню.

У вершаскладанні звычайна выдзяляюць чатыры асноўных прыёмы гукапісу: 

- гукавыя паўторы канкрэтных зычных ці галосных;

- паўтор фанетычна блізкіх гукаў або іх спалучэнняў (паўтор шыпячых гукаў, свісцячых ці санорных і інш.);

- проціпастаўленне фанетычна кантрасных гукаў (плаўнага [л] і дрыжачага [р] і інш.); 

- розная арганізацыя паслядоўнасцяў гукаў і інтанацыйных адзінстваў. 

Аднак прыпеўка – гэта, у першую чаргу, музычны твор, арганізацыя якога патрабуе абавязковага выканання. Асаблівасцю ўсіх прыпевак з’яўляецца тое, што яны прапяваюцца ў аднолькавай манеры. Менавіта таму не ўсе сродкі гукапісу могуць рэалізавацца ў дадзеным фальклорным тэксце.

Выкарыстанне гукавых паўтораў надае тэксту своеасаблівую эстэтычную сіметрыю. Асаблівая інтанацыйна-гукавая сістэма паўтораў мае індывідуальнае значэнне і трактуецца ў залежнасці ад кантэксту дадзенага твора. Гукавыя паўторы з’яўляюцца эфектыўным сродкам выяўленчай выразнасці ў народнай творчасці, напрыклад у ва ўсіх вершападобных творах: песнях, прымаўках, загадках, лічылках і прыпеўках, у тым ліку. 

Гукавыя паўторы маюць наступную класіфікацыю: алітэрацыя, рыфма, асананс, дысананс. У беларускай фальклорнай паэтыцы асанансам прынята называць недакладную рыфму, у якой супадаюць ударныя склады, канцы ж рыфмуемых слоў ці поўнасцю супадаюць, ці прыблізна сугучныя. Асанансныя рыфмы як стылістычны прыём мілагучнасці існуюць у беларускай народнай прыпеўцы.

Алітэрацыя – самы старажытны стылістычны прыём узмацнення выразнасці мастацкай мовы фальклору пры дапамозе паўтораў зычных гукаў. Маецца на ўвазе большая частотнасць гэтых гукаў на пэўным адрэзку тэксту або на ўсім яго працягу. Як правіла, пад алітэрацыя разумеецца нерэгулярны паўтор, у адрозненне ад рыфмы і іншых відаў рэгулярнага паўтору, аднак у некаторых выпадках гэтая грань досыць ўмоўная, а ў алітэрацыйныя вершы алітэрацыя, па сутнасці, выступае структурным аналагам рыфмы. 

Мова ўяўляе сабой рухомую сістэму. На працягу стагоддзяў змяняецца гукавая сістэма, граматычны лад, марфемны склад слова. Гэтыя працэсы працякаюць вельмі павольна. Самая ж рухомая частка беларускай мовы – лексіка. Толькі пэўная яе частка застаецца нязменнай, астатняя ж – падвяргаецца пастаянным зменам, якія часцей за ўсё звязаны з развіццём грамадства. 

Змена слоўнікавага складу мовы адбываецца не толькі за кошт утварэння новых слоў. Часцей за ўсё, гэта працэс двухбаковы: адныя словы ўваходзяць у актыўны ўжытак, а некаторыя словы, наадварот, па розных прычынах з часам сыходзяць у пасіўны запас лексікі. Знікненне слоў з мовы – складаны і працяглы працэс, які таксама неабходна мове, як і з’яўленне новых слоў. Працэс зыходу слоў з ужытку можа быць як аднамомантавым, так і працяглым – слова ўжываецца з часам усё радзей, а потым і зусім становіцца архаізмам.

Устарэлая лексіка ў фальклорных тэкстах, як і ў літаратурных, падзяляецца на дзве самастойныя групы: архаізмы і гістарызмы. Адпаведна, архаізмы – гэта словы, якія ў сувязі са з’яўленнем новых слоў, выйшлі з актыўнага ўжытку. Але іх сінонімы прысутнічаюць у сучаснай мове. Так, напрыклад, дзясніца ‘правая рука’, ланіты ‘шчокі’, рамёны ‘плечы’, чрэслы ‘паясніца’ і гэтак далей.

Але варта адзначыць, што фальклорныя архаізмы могуць адрознівацца ад сучасных слоў-сінонімаў. Гэтыя адрозненні могуць быць:

- у марфемнай будове слоў: рыбар – рыбак, дружаства – дружба, сяброўства; 

- у лексічным значэнні: жывот – жыццё, госць – купец;

- у граматычным афармленні: на ба́лі – на ба́ле, выканаці – выканаць;

- у фанетычных асаблівасцях: зерцало – люстэрка, гіспанскі – іспанскі. 

Многія словы цалкам састарваюцца, але ўсё ж і яны маюць сучасныя сінонімы. Напрыклад: пагібель – гібель, спадзявацца – спадзявацца, дабы – каб. 

У беларускіх народных прыпеўках часцей сустракаем архаізмы, якія абазначаюць бытавыя найменні:

“А я руска, ты – католік,

Не чапай ты мой падолік.

Падол ядвабам шыты,

Хто зачэпіць – будзе біты” [4, с. 367].

Беларускі народ лічыцца стваральнікам яркіх твораў слоўнага мастацтва. Многія з іх былі вядомыя яшчэ задоўга да з’яўлення пісьменства і з той пары перадаваліся вусным шляхам. Вусная народная творчасць, або фальклор, дзеліцца на шматлікія абрадавыя і пазаабрадавыя, малыя і буйныя жанры. Адным з такіх жанраў пазаабрадавай фальклорнай творчасці бнеларусаў і з’яўляюцца прыпеўкі – асаблівыя творы беларускай песеннай творчасці. Яе пачуццёвая экспрэсіўнасць не пакіне абыякавым. У прыпеўцы адлюстроўваецца наша нацыянальная гісторыя, не забываюцца вечныя чалавечыя тэмы. Жанр прыпеўкі развіваецца, адгукаецца на самыя надзённыя тэмы.

Згодна з пастаўленай мэтай, намі былі раскрыты асаблівасці сродкаў выяўленчай выразнасці ў беларускіх народных прыпеўках. Так, даследаванне вобразна-выяўленчай сістэмы моўных сроднаў праводзілася на асновы выяўлення спецыфікі, сутнасці і функцыянавання ў фальклорным тэксце эпітэтаў, метафар, параўнанняў і вобразнага паралелізму.

Эпітэты прадстаўлены ў народных прыпеўках шырокай класіфікацыяй, аднак найбольш важнай іх рысай з’яўляецца сталасць, устойлівасць ва ўсіх фальклорных тэкстах. Метафары і вобразны паралелізм з’яўляюцца элементам не толькі сэнсавай, але і кампазіцыйнай будовы прыпеўкі, паколькі складаюць аснову здарэння, пакладзенага ў аснову прыпеўкі. Параўнанні ў прыпеўцы, як правіла, кароткія, неразвітыя, што спрыяе трапнай, больш дакладнай характарыстыцы мастацкіх вобразаў.

Гукавая абалонка прыпевак прадстаўлена выкарыстаннем сродкаў паэтычнага гукапісу, якія працуюць на павышэнне мілагучнаці моўных адзінак. Акрамя таго, прыпеўка па сваёй прыродзе связваецца з песеннай традыцыяй беларусаў, таму валодаюць даволь стогім рытмам і рыфмай, што стварае дасціпную, часам гумарыстычную фальклорную форму.

Сінтаксічныя фігуры прадстаўлены выкарыстаннем рытарычных воклічаў, звароткаў і пытанняў. Найбольшую распаўсюджанасць у прыпеўках набылі звароткі і рытарычныя пытанні, якія фарміруюць сэнсава-структурную арганізацыю прыпеўкі. Дадзеныя рытміка-інтанацыйныя сродкі спрыяюць станаўленню дыялога ў прыпеўцы, які ўтварае спецыфічную знешнюю і ўнутраную форму. 

Лексічны лад прыпевак валодае разгорнутай сістэмай выяўленчых сродкаў: устарэлая лексіка, прадстаўленая гістарызмамі і архаізмамі, запазычанні са слоўнікавага складу рускай мовы і дыялектызмы.