УВОДЗІНЫ
СПІС УМОЎНЫХ СКАРАЧЭННЯЎ
1 АРНІТОНІМЫ ЯК ЛЕКСІЧНАЯ АДЗІНКА МОВЫ
1.1. Агляд літаратуры па тэме даследавання
1.2. Суаднясенне тэрміналагічных паняццяў
1.3 Тэарэтычныя асновы класіфікацыі арнітонімаў
ЗАКЛЮЧЭННЕ
СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ
УВОДЗІНЫ
У ходзе кантактаў з навакольным асяроддзем у чалавека, нацыі ўзнікае ў свядомасці глабальны вобраз свету, які адлюстроўваецца ў выніках дзейнасці, у тым ліку ў мове. Унікальнасць мовы ў тым, што ён уяўляе сабой адмысловы код, які рэалізуецца, у сваю чаргу, у розных больш дробных кодавых сістэмах. Розныя фрагменты, персанажы, аб'екты свету могуць служыць асновай розных кодаў. Так фармуюцца астральны, заоморфны, арніталагічны і іншыя коды. Мова, валодаючы «культурнай памяццю», ўздзейнічае не толькі на прайграванне культурных традыцый яго носьбітаў, але і фармуе іх калектыўную ментальнасць. Такім чынам, даследуючы культурную інфармацыю, складзеную ў мове, можна выявіць асаблівасці светабачання той ці іншай нацыі.
У розных міфапаэтычных традыцыях птушкі выступаюць як абавязковы элемент рэлігійна-міфалагічнай сістэмы і рытуалу, які валодае разнастайнымі функцыямі. Яны могуць быць бажаствамі, героямі, татэмнымі продкамі і інш. І з'яўляюцца адмысловымі класіфікатараў і сімваламі чароўнай сутнасці, верху, неба, свабоды, сувязі паміж касмічнымі зонамі, духу, жыцця і інш. Птушкі належаць стыхіі паветра.
Вывучэнне тэматычных груп лексікі мае багатую традыцыю ў славянскім мовазнаўстве. Дастаткова вялікая колькасць прац з’явілася ў сувязі з актывізацыяй даследаванняў па гістарычнай лексікаграфіі і этымалогіі.
У працах, прысвечаных вывучэнню арніталагічных назваў (даследаванні Л.А. Булахоўскага, Д.С. Сетарава, Т.А. Грачыхі, М.П. Антропава і інш.), разглядаліся асновы намінацыі, паходжанне, этымалогія назваў птушак, а таксама праводзіўся шматаспектны аналіз разнастайных груп арнітонімаў.
Актуальнасць дадзенай працы абумоўлена несупыннай цікавасцю да розных тыпаў лексікі сучаснай беларускай мовы.
1 АРНІТОНІМЫ ЯК ЛЕКСІЧНАЯ АДЗІНКА МОВЫ
Арнітонім – назва птушкі як аб’ект навуковага вывучэння.
Нягледзячы на тое, што мова і маўленне знаходзяцца ў цеснай узаемасувязі, яны адрозніваюцца як сістэма структурных элементаў і рэалізацыя, выкарыстанне гэтай сістэмы. Мова – гэта сродак зносін, упарадкаваная сукупнасць моўных адзінак, якія існуюць як аб’ектыўная рэчаіснасць, у той час як маўленне – канкрэтнае ўжыванне гэтага сродку, сам працэс зносін [7, с. 12].
Арнітонімы ўваходзяць у тэрміналагічную сістэму беларускай мовы.
1.1. Агляд літаратуры па тэме даследавання
Вывучэнне тэматычных груп лексікі мае багатую традыцыю ў славянскім мовазнаўстве. Беларускіх, рускіх і замежных лінгвістаў цікавяць і пытанні арніталогіі.
У працах Л.А. Булахоўскага, Д.С. Сетарава, Т.А. Грачыхі, М.П. Антропава і інш., прысвечаных вывучэнню арніталагічных назваў, разглядаліся асновы намінацыі, паходжанне, этымалогія назваў птушак, а таксама праводзіўся шматаспектны аналіз разнастайных груп арнітонімаў.
Так, у артыкуле Л.А. Булахоўскага “Агульнаславянскія найменні птушак” [6] аўтар разглядае дзве магчымасці паходжання агульнаславянскіх назваў птушак: як спадчыну агульнаславянскай даўніны, або як вынікі запазычання іх адной славянскай мовай у іншай. Лінгвіст на прыкладзе каля 70 арнітонімаў аддае перавагу першай магчымасці.
М.А. Антропаў у артыкуле “Аб прынцыпах намінацыі ў беларускай народнай арнітаніміцы” [5] выдзяляе тры асноўныя тыпы намінацыі пры вызначэнні тыпалогіі арнітонімаў: назва паводле прыметы, назва паводле
ЗАКЛЮЧЭННЕ
Арнітонім – назва птушкі як аб’ект навуковага вывучэння.
Арнітонімы ўваходзяць у тэрміналагічную сістэму беларускай мовы.
Узнікшыя ў мове ў глыбокай старажытнасці, назвы птушак з’яўляюцца важным элементам культуры народа і нясуць у сабе інфармацыю пра характэрныя асаблівасці кожнага віда. Гэта інфармацыя захоўваецца ў свядомасці людзей на працягу доўгага часу і садзейнічае ўтварэнню неабходных асацыятыўных сувязей паміж назвай і тыповымі рысамі біялогіі птушкі. На жаль, змешчаная ў назвах птушак інфармацыя ў наш час амаль страчана.
Па выніках дадзенай працы можна зрабіць наступныя вывады.
Асноўнай рысай беларускіх арнітонімаў з’яўляецца наяўнасць матывіровачных прымет: саматычнай, эталагічнай і анаматапеічнай, што сведчыць пра суб’ектыўны фактар у называнні чалавекам аб’ектаў навакольнага асяроддзя.
Даследчыкі прапануюць розныя крытэрыі класіфікацыі арнітонімаў. Найбольш навукова абгрунтаванай уяўляецца класіфікацыя арнітонімаў, прапанаваная Д.С. Сетаравым, якая заснавана на выдзяленні саматычнай, эталагічнай і анаматапеічнай прымет. У выніку выдзяляюць саматычную, эталагічную, анаматапеічную, ацэначную, тапанімічную матывацыю і нематываваныя назвы.
Часцей за ўсё сустракаюцца саматычныя назвы (38 %), на другім месцы – эталагічныя назвы (30 %). Радзей за ўсё сустракаюцца назвы з ацэначнай (1 %) і тапанімічнай (3 %) матывацыяй.
Саматычная матывацыя ляжыць у аснове размеркавання назваў птушак паводле афарбоўкі апярэння, прымет асобных частак цела, знешняга падабенства з жывёлай, чалавекам ці прадметам. З разгледжаных назваў птушак каля 70 адносяцца да арнітонімаў з саматычнай матывацыяй. Сярод
1. Агаркава, В.А. Праблема варыятыўнасці ў беларускім мовазнаўстве / В.А. Агаркава // Працы кафедры сучаснай беларускай мовы. Да 80-годдзя БДУ. Мн., 2001. Вып. 1. – С. 11 – 13.
2. Анаціраваны спіс хрыбетных жывёл Беларусі : метадычныя рэкамендацыі / Мін. дзярж. пед. ін-т імя М. Горкага. – Мінск, 1993. – 42 с.
3. Антанюк, Л.А. Беларуская навуковая тэрміналогія: фарміраванне, структура, упарадкаванне, канструяванне, функцыяніраванне / Л.А. Антанюк. - Мінск : Навука і тэхніка, 1987. – 285 с.
4. Антанюк, Л.А. Развіццё і задачы ўпарадкавання беларускай навуковай тэрміналогіі / Л.А. Антанюк // Тэрміналагічны зборнік. – Мінск : Навука і тэхніка, 1985 – С. 5–17.
5. Антропаў, М.П. Аб прынцыпах намінацыі ў беларускай народнай арнітаніміцы / М.П. Антропаў // Веснік БДУ. Сер.4. – Мінск, 1981. –№1. – С. 24–27.
6. Булаховский, Л.А. Общеславянские наименования птиц / Л.А. Булаховский // Известия АН СССР, отделение литературы и языка. – М.–Л., 1948. – Т.7. – Вып.2. – С. 97–124.
7. Булыка, А.М. Слоўнік іншамоўных слоў : у 2 т. / А.М. Булыка . – Мінск : БелЭн, 1999. – Т. 1–2.
8. Грачыха, Т.А. Структурна-семантычная характарыстыка беларускай фаўнанаменклатуры / Т.А. Грачыха // Веснік ВДУ. – Віцебск, 1997. – № 1. – С. 13–17.
9. Лапшына, Т.В. Да пытання матываванасці беларускіх i англійскіх арнітонімаў / Т.В. Лапшына // Веснік МДУ ім. А.А. Куляшова. – 2011. – № 2 (38). – С. 60–64.
10. Пракопчык, К. Лексіка-семантычныя групы фаўністычнай лексікі (на матэрыяле назваў птушак) / К. Пракопчык // Працы кафедры сучаснай беларускай мовы. Вып. 3 / Пад рэд. А.Я. Міхневіча. – Мінск : РІВШ БДУ, 2004. – 171 с.
11. Садоўская, А.Л. Апазіцыя мужчынскі/ жаночы ў святле беларускіх фразеалагізмаў з кампанентам-арнітонімам / А.Л. Садоўская // Славянская фразеология в ареальном, историческом и этнокультурном аспектах. – Гомель, 2003. – С. 134–138.
12. Садоўская, А.Л. Метафарычнае выкарыстанне арнітонімаў у беларускай фразеалогіі / А.Л. Садоўская // Славянская фразеология в ареальном, историческом и этнокультурном аспектах. – Гомель, 2001. – С. 217–221.
13. Сетаров, Д.С. Номинация, мотивация и этимология слова (на материале названий животных) / Д.С. Сетаров. – Вильнюс, 1984. – 120 с.
14. Слова ў кантэксце часу : да 85-годдзя прафесара А.І. Наркевіча : зб. навук. прац / пад агул. рэд. В.І. Іўчанкава. – У 2-х т.– Мінск : Выд. цэнтр БДУ, 2014. – Т. 1. – 576 с.
15. Суперанская, А.В. Общая терминология: вопросы теории / А.В.Суперанская, Н.В.Подольская, Н.В.Васильева. – М. : Наука,1989. – 246 с.
16. Сцяцко, П.У. Беларуская навуковая тэрмiналогiя ў другой палове 90–х гадоў ХХ ст. / П.У. Сцяцко // Роднае слова. – 2001. – № 2 – С. 32–35.
17. Сцяцко, П.У. Уводзіны ў мовазнаўства / П.У. Сцяцко. – Гродна : Гр ДУ, 2001. – 228 с.
18. Сцяшковіч, Т.Ф. Слоўнік Гродзенскай вобласці / Т.Ф. Сцяшковіч. –Мінск : Навука і тэхніка, 1983. – 671 с.
19. Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы / пад рэд. М.Р. Судніка, М.Н. Крыўко. – Мінск : БелЭН, 1996. – 784 с.
20. Фасмер, М. Этимологический словарь русского языка : в 4 т. – М. : Просвещение, 1986–1987. – Т. 1–4.
21. Філалагічнае краязнаўства Гродзеншчыны (матэрыялы і даследаванні) : зб. навук. арт. Вып. 4. / рэдкал. : М.А. Даніловіч (адк. рэд.) [і інш.]. – Гродна : ЮрСаПрінт, 2015. – 230 с.
22. Цікоцкі, М.Я. Стылістыка беларускай мовы : вучэб. дапам. для фак. журналістыкі / М.Я. Цікоцкі. – 2-е выд., перапрац. і дап. – Мінскк : Навука і тэхніка, 1995. – 230 с.
23. Энцыклапедыя прыроды Беларусі : у 5 т. / гал. рэд. І.П. Шамякін. – Мінск : БелСЭ, 1983–1986. – Т. 1–5.
24. Этымалагічны слоўнік беларускай мовы: у 12 т. / рэдкал. В.У. Мартынаў, Г.А. Цыхун [і інш.]. – Мінск, 1978 – 2008. – Т. 1-12.
