УВОДЗІНЫ
Фразеалогія – адна з маладых галін лінгвістыкі. Яна вылучылася ў асобную мовазнаўчую дысцыпліну i стала складацца як самастойная навука толькі ў апошнія тры-чатыры дзесяцігоддзі. Яшчэ у 60-я гады лічылася, што яна знаходзіцца ў стадыі «скрытага развіцця». Фразеалагізмы, пад рознымі назвамі (ідыёмы, прымаўкі i iнш.), працяглы час сцісла разглядаліся ў рамках лексікалогіі як адно з яе пытанняў.
Толькі ў канцы 60-х гг .мінулага стагоддзя фразеалогія пачала складвацца як асобная галіна мовазнаўства. Выйшлі ў свет дзясяткі навуковых прац, прысвечаных як агульным праблемам фразеалогіі, так і разгляду прыватных яе пытанняў. Гэта манаграфіі, навучальныя дапаможнікі, даведнікі А.С.Аксамітава [1], М.А.Даніловіча [6], І.Я.Лепешава [8], В.В.Маршэўскай [10], Ф.М.Янкоўскага і інш.
Фразеалогія (ад грэч. phrasis – выраз, зварот, logos – вучэнне) – раздзел мовазнаўства, які вывучае семантычныя, граматычныя i стылістычныя асаблівасці фразеалагізмаў. Тэрмін «фразеалогія» ўжываецца i са значэннем 'сукупнасць фразеалагічных адзінак пэўнай мовы або пэўнага аўтара, твора, перыяду i інш.' [8, с. 4].
Фразеалагізм – гэта ўстойлівая, узнаўляльная, не менш як двухкампанентная моўная адзінка, якая спалучаецца са словамі свабоднага ўжывання i мае цэласнае значэнне, не роўнае суме значэнняў яе кампанентаў [8, с.5].
Фразеалагізмы заснаваны на семантыка-граматычным адзінстве, яны павінны вывучацца з пункту гледжання ўзаемадзеяння семантычнага, марфалагічнага і сінтаксічнага ўзроўняў, узаемасувязі і ўзаемаабумоўленасці іх семантычных, этымалагічных, марфалагічных, сінтаксічных, структурных, стылістычных і іншых характарыстык.
Даследаванню паходжання ўстойлівых словазлучэнняў у іх сувязі з народнай духоўнай культурай прысвяцілі свае работы М.І. Талстой, В.М. Макіенка, Ю.А. Гваздароў, А.С. Аксамітаў, І.Я. Лепешаў, Ф.М. Янкоўскі, В.Д. Ужчанка, А.А. Іўчанка і іншыя моваведы. Работы названых аўтараў сведчаць пра тое, што сувязь мовы з рэчаіснасцю асабліва яскрава праяўляецца ў фразеалагізмах, многія з якіх гістарычна звязаны са старажытнымі павер’ямі і ўяўленнямі.
В.А. Ляшчынская ў сваёй працы “Аспект вывучэння фразеалагізмаў у сістэме навучання беларускай мове” [24] прыводзіць найбольш важныя і шырокаўжывальныя прыёмы параўнання і супастаўлення беларускіх фразеалагізмаў з фразеалагічнымі адзінкамі рускай мовы. Сярод іх шлях
1 Фразеалогія як самастойны раздзел навукі аб мове
1.1. З гісторыі станаўлення і развіцця раздзела “Фразеалогія”
Беларуская фразеалогія – адна з маладых галін лінгвістыкі, якая актыўна пачала развівацца ў 60-я гады ХХ ст. Але цікавасць да фразеалагічных адзінак беларускай мовы пачала праяўляцца яшчэ ў пачатку ХІХ ст., калі існавала недыферэнцыраваная гісторыка-філалагічная навука. Значная праца была праведзена тагачаснымі фалькларыстамі, этнографамі і мовазнаўцамі, якія не проста збіралі і апісвалі моўны матэрыял, але і стварылі аснову фразеалагічнай лексікаграфіі, калі фразеалагізмы (як прымаўкі) сталі ўключацца ў зборнікі прыказак і прымавак. Ян Чачот у свой зборнік «Piosn`ki wies`niacze z nad Niemna i Dzwiny, niekto`zre pryslowia i idiomatizmy», выдадзены ў Вільні ў1846 г., уключыў каля двухсот беларускіх прыказак. Асаблівае месца ў гэтай справе належыць І.І. Насовічу – аўтару «Слоўніка беларускай мовы» (СПб, 1870): многія выразы прыводзяцца ім у якасці ілюстрацыйнага матэрыялу пры апісанні слоў, а больш двухсот вынесена ў загалоўкі слоўнікавых артыкулаў. У 1874 годзе ім быў падрыхтаваны і выдадзены «Зборнік беларускіх прыказак», дзе было змешчана 3715 прыказак і прымавак (такую лічбу называе І.Я. Лепешаў у артыкуле «Класічная праца айчыннай філалогіі» [12]).
І.І. Насовіч зрабіў вялікі ўклад у развіццё беларускай фразеалогіі. Ён адным з першых сабраў значную колькасць моўнага матэрыялу і, сістэматызаваўшы яго, уклаў асобны зборнік. Нягледзячы на некаторыя хібы працы (даследчык падае матэрыял не тэматычна, а ў алфавітнай паслядоўнасці; «пословицами» ен называе і прымаўкі, якія сёння класіфікуюцца як уласна фразеалагізмы), заслуга І.І. Насовіча ў тым, што ён растлумачыў амаль чатыры тысячы фразеалагічных адзінак, многім з іх даў эмацыянальна-экспрэсіўную характарыстыку (часцей за ўсё сустракаюцца паметы «насмешливо», «шуточно,» «в похвалу», «в упрек», «с неудовольствием»), паспрабаваў раскрыць паходжанне некаторых з іх, прывёў эквіваленты з рускай мовы, правёў паралелі з польскай, лацінскай, французскай мовамі. Нельга не згадаць пра тое, што ў «Лексічным паказальніку», змешчаным у канцы «Зборніка...», даследчык патлумачыў больш за дзве тысячы незразумелых слоў, а ў «Прадмове» пазнаёміў чытача з асаблівасцямі ўтварэння і бытавання прыказак, адзначыў іх практычную мараль, маральна-этычнае і педагагічнае значэнне.
Фразеалагічны матэрыял, сабраны І.І. Насовічам, не страціў сваёй
2 Фразеалагізмы з кампанентам-дзеепрыслоўем
2.1. Структурная характарыстыка фразеалагізмаў
Фразеалагізмы як складаныя моўныя адзінкі вызначаюцца разнастайнасцю сваёй структуры, у адпаведнасці з чым выдзяляюцца тры разнавіднасці: фразеалагізмы, структурна арганізаваныя як словазлучэнні, спалучэнні і сказы. Такі падзел фразеалагізмаў стаў магчымым дзякуючы вывучэнню фразеалагізмаў беларускай мовы ў іх аб’яднаннях паводле структурных адзінстваў. Бо яшчэ нават у 90-я гг. ХХ ст. выдзяляліся толькі дзве разнавіднасці фразеалагізмаў паводле структуры: фразеалагізмы, якія “граматычна адпавядаюць сказу”, і “фразеалагізмы, граматычна адпаведныя словазлучэнню” [7, с. 128].
Выдзеленыя на сённяшні дзень тры разнавіднасці фразеалагізмаў сучаснай беларускай літаратурнай мовы паводле структуры істотна адрозніваюцца адна ад другой. Кожная разнавіднасць характарызуецца некалькімі структурнымі тыпамі, якія ў сваю чаргу падзяляюцца на шэраг структурных мадэляў. За кожным фразеалагізмам замацавалася свая структура.
2.1.1. Фразеалагізмы-словазлучэнні
Знешне, па сваёй будове фразеалагізмы падобныя або на разнастайнага характару злучэнні слоў, або на сказы. Зыходзячы з гэтага можна выдзеліць фразеалагізмы са структурай словазлучэння, спалучэння і са структурай сказа.
Фразеалагізмы са структурай словазлучэння – самая шматлікая структурна-граматычная разнавіднасць фразеалагізмаў. Выразы гэтай разнавіднасці ўтварыліся па структурных схемах усіх шасці тыпаў словазлучэння, вядомых у сінтаксісе, аднак адны з гэтых тыпаў і асабліва мадэляў сярод таго ці іншага тыпу, як будзе паказана ніжэй, вельмі пашыраныя, другія – менш прадуктыўныя, трэція – зусім рэдкія.
Зрэдку сустракаецца паміж кампанентамі ў фразеалагізмах-словазлучэннях назіраюцца такі від сувязі , як дапасаванне:
гад паўзучы
Часцей за ўсё сустракаецца прымыканне:
малоць не падсяваючы
не пакладаючы рук
Заключэнне
Фразеалагізм – гзта ўстойлівая, узнаўляльная, не менш як двухкампанентная моўная адзінка, якая спалучаецца са словамі свабоднага ўжывання і мае цзласнае значзнне, не роўнае суме значзнняў яе кампанентаў.
У структуры фразеалагічнага значэння, акрамя канкрэтнага ікатэгарыяльнага значэнняў, узмацняльнасці і адушаўлёнасці, вартавылучаць і такі кампанент, як матываванасць. У залежнасці ад наяўнасці або адсутнасці яго, фразеалагізмы могуць мець матываванае або нематываванае значэнне, што ў сваю чаргу непасрэдным чынам уплывае на іх падзел па семантычнай злітнасці кампанентаў.
Па выніках дадзенай працы можна зрабіць наступныя вывады.
Важным элементам cтруктурна-семантычнай характарыстыкі фразеалагізмаў з’яўляецца характарыстыка паводле семантычнай злітнасці кампанентаў.
Паводле семантычнай злітнасці кампанентаў традыцыйна выдзяляюць наступныя групы: фразеалагічныя зрашчэнні, фразеалагічныя адзінствы і фразеалагічныя злучэнні.
Па суадноснасці фразеалагізмаў з той ці іншай часцінай мовы вылучаюцца наступныя семантыка-граматычныя тыпы фразеалагізмаў з саматычнымі кампанентамі: назоўнікавыя, прыметнікавыя, дзеяслоўныя, прыслоўныя, мадальныя і выклічнікавыя. Самы шматлікі семантыка-граматычны тып фразеалагізмаў – дзеяслоўныя фразеалагізмы. Суадносячы фразеалагізм з пэўнай часцінай мовы, карыстаюцца трыма паказчыкамі: семантычным, марфалагічным і сінтаксічным. Лепшыя вынікі даюць ўсе гэтыя паказчыкі разам.Як і словы, фразеалагізмы могуць уступаць у сінанімічныя, антанімічныя, аманімічныя адносіны. Фразеалагічныя сінонімы звычайна адрозніваюцца адзін ад другога адценнямі значэння, стылістычнай афарбоўкай і іншымі адметнымі адзнакамі. Для фразеалагізмаў характэрнай рысай з’яўляецца здольнасць утвараць шматкампанентныя сінанімічныя рады. Антанімія ў фразеалогіі – значна радзейшая з’ява, чым сінанімія.
Калі ў лексікалогіі ёсць нямала крытэрыяў, якія дазваляюць размежаваць полісемантычныя і аманімічныя словы, то ў фразеалогіі зрабіць гэта вельмі цяжка. Да фразеалагізмаў-амонімаў можна аднесці толькі адзінкавыя выпадкі.
Паводле структуры сярод фразеалагізмаў з кампанентам-дзеепрыслоўем ці дзеепрыметнікам выкарыстоўваюцца 3 разнавіднасці фразеалагічных адзінак: фразеалагізмы, суадносныя са структурай
1. Аксамітаў, А.С. Беларуская фразеалогія / А.С. Аксамітаў. – Мінск : Выш. шк., 1978. – 224 с.
2. Виноградов, В.В. Об основных типах фразеологических единиц в русском языке / В.В. Виноградов // Избр. труды: лексикология и лексикография / В.В. Виноградов ; отв. ред. В.Г. Костомаров. – М. : Наука, 1977. – С. 140 – 161.
3. Виноградов, В.В. Основные понятия русской фразеологии как лингвистической дисциплины / В.В. Виноградов // Избр. труды: лексикология и лексикография / В.В. Виноградов ; отв. ред. В.Г. Костомаров. – М. : Наука, 1977. – С. 118–139.
4. Виноградов, В.В. Русский язык (Грамматическое учение о слове) / В.В. Виноградов. – М. – Л. : Гос. уч.-пед. изд-во М-ва просвещения РСФСР, 1947. – 784 с.
5. Гаўрош, Н.В. Фразеалагічны слоўнік: для сярэдняй школы / Н.В. Гаўрош, І.Я. Лепешаў, Ф.М. Янкоўскі ; пад рэд. Ф.М. Янкоўскага. – Мінск : Нар. асвета, 1973. – 352 с.
6. Даніловіч, М.А. Граматычная характарыстыка фразеалагізмаў / М.А. Даніловіч. – Мінск : Навука і тэхніка, 1991. – 110 с.
7. Красней, В.П. Грані слова / В.П. Красней. – Мінск : Беларуская навука, 1986.– 220 с.
8. Лепешаў, І.Я. Фразеалагічны слоўнік беларускай мовы : у 2 т. / І.Я. Лепешаў. – Мінск : БелЭн, 1993. – Т. 1: А–Л. – 1993. – 590 с.; Т. 2: Н–Я. – 1993. – 607 с.
9. Лепешаў, І.Я. Фразеалогія сучаснай беларускай мовы: вучэб. дапам. для студэнтаў філал. фак. ВНУ / І.Я. Лепешаў. – Мінск : Выш. шк., 1998. – 271 с.
10. Лепешаў, І.Я. Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў / І. Я. Лепешаў. – Мінск : БелЭн, 2004. – 448 с.
11. Ляшчынская, В.А. Ад паэтычнай метафары да фразеалагізма / В.А. Ляшчынская // Славянская фразеология в ареальном, историческом и этнокультурном аспектах: материалы ІІІ Междунар.науч. конф., Гомель, 7-8 октября 2003 г. / Гомел. гос. ун-т; редкол.:В.И. Коваль (отв. ред.) [и др.]. – Гомель, 2003. – С. 228–232.
12. Ляшчынская, В.А. Сучасная беларуская мова: фразеалогія: вучэб. дапам. / В.А. Ляшчынская. – Мінск : РІВШ, 2010. – 230 с.
13. Маршэўская, В.В. Фразеалагізмы са структурай сказа : манаграфія / В.В. Маршэўская ; пад рэд. праф. І.Я. Лепешава. – Гродна : ГрДУ, 2003. – 116 с.
14. Мокиенко, В.М. Славянская фразеология / В.М. Мокиенко. – М. : Высш. шк., 1980. – 207 с.
15. Молотков, А.И. Основы фразеологии русского языка / А.М.Молотков. – Л. : Наука. Ленингр. отд-ние, 1977. – 284 с.
16. Рудакоўская, З.А. Структурна-кампанентныя змены і змест фразеалагізмаў / З.А. Рудакоўская // Беларуская мова. – Мінск : БДУ,1978. – Вып. 6. – С. 49–57.
17. Садоўская, А.С. Фразеалагізмы-спалучэнні ў сучаснай беларускай мове / А.С. Садоўская; пад рэд. праф. І.Я. Лепешава. – Гродна: ГрДУ, 2003. – 118 с.
18. Саўчанка, В.М. Беларуская лексіка і фразеалогія ў стылістычным аспекце / В.М. Саўчанка. – Магілёў : МДУ імя А.А. Куляшова, 2012. – 72 с.
19. Сидоренко, М.И. Парадигматические отношения фразеологических единиц в современном русском языке / М.И. Сидоренко. – Л. : Ленингр. гос. пед. ин-т им. А.И. Герцена, 1982. – 108 с.
20. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы : у 5 т. / АН БССР, Ін-т мовазнаўства імя Я.Коласа; пад агул. рэд. К. Крапівы. – Мінск : БелСЭ, 1977 – 1984. – Т. 1–5.
21. Шанский, Н.М. Фразеология современного русского языка : учеб. пособие / Н.М. Шанский. – М. : Высш. шк. 1963. – 278 с.
22. Якшук, Л.М. Назоўнікавыя фразеалагізмы ў сучаснай беларускай літаратурнай мове : дапам. / Л.М. Якшук ; пад рэд. праф. І.Я.Лепешава. – Гродна : ГрДУ, 2008. – 223 с.
23. Янкоўскі, Ф. М. Беларуская фразеалогія / Ф. М. Янкоўскі. – Мінск : Нар. асвета, 1981. – 79 с.
