Уводзіны
1 Жыццё і творчасць Янкі Купалы
2 Каханне ў лірыцы Янкі Купалы
2.1 Разуменне кахання як філасофскай, літаратуразнаўчай катэгорыі
2.2 Інтымная лірыка: сутнасць і змест
2.3 Вершы аб каханні ў творчасці Янкі Купалы
2.4 Вобраз жанчыны ў інтымных вершах Янкі Купалы
Заключэнне
Спіс выкарыстаных крыніц
Уводзіны
У 2022 годзе адзначалася 140-годдзе з дня нараджэння класікаў нашай літаратуры Янкі Купалы і Якуба Коласа. Дадзены артыкул прысвечаны вядомаму беларускаму паэту, драматургу, публіцысту, перакладчыку, грамадскаму дзеячу Янку Купалу (спараўднае імя Іван Дамінікавіч Луцэвіч), якому ў 1925 г., першаму сярод беларускіх творцаў, было прысвоена ганаровае званне народны паэт Беларусі (у сувязі з 20-годдзем літаратурнай дзейнасці). У 1959–1965 гг. у нашай краіне прысуджалася Літаратурная прэмія імя Янкі Купалы, самая высокая ўзнагарода за стварэнне высокаідэйных і высокамастацкіх паэтычных і драматургічных твораў на беларускай мове, з 1965 г. прысуджаецца Дзяржаўная прэмія Рэспублікі Беларусь імя Янкі Купалы. Па рашэнні ЮНЕСКА ў міжнародным маштабе адзначалася 100-годдзе з дня нараджэння Янкі Купалы.
“Творчасць Купалы – летапіс жыцця беларускага народа, адбітак нацыянальнага характару, нацыянальнага светаразумення і паэтычнага светаўспрымання на пераломных гістарычных рубяжах першай паловы ХХ стагоддзя. Яна вызначаецца глыбокай народнасцю, мастацкай арыгінальнасцю, нацыянальнай адметнасцю. Нацыянальна-патрыятычны, адраджэнскі пафас, свабодалюбівыя матывы, ідэі сацыяльнага і нацыянальнага разняволення, паказ народнага жыцця, гістарычнага мінулага Беларусі, філасофскае асэнсаванне жыцця і чалавека наогул, беларускага мужыка, інтэлігента – выхадца з народных нізоў, у прыватнасці, увасоблены ў яго творчасці ў непаўторныя жанрава-стылявыя формы, што сталі класічнымі асновамі беларускай лірыкі, эпасу, драматургіі і публіцыстыкі”, – адзначылі А. А. Лойка і І. У. Саламевіч [1, с. 26]. Творы класіка ўключаны ў сучаснае грамадскае жыццё і ў сучасны літаратурны працэс як у сваім першапачатковым выглядзе, так і ў форме цытат; на новым гістарычным этапе не страчваюць актуальнасці, здольнасці ўражваць сваёй глыбінёй сённяшніх чытачоў, закранаць іх думкі і пачуцці, а таму ўдзельнічаюць у фарміраванні сучаснага вобліку нацыянальнай культуры і забяспечваюць пераемнасць традыцый.
Лірыка як адзін з найбольш суб’ектыўных, душэўна апасродкаваных відаў паэтычнай творчасці вельмі своеасабліва вымярае і вывярае каардынаты таго рэальнага свету, у якім мы жывем.
Для паэта-лірыка свет адначасова і дастатковы ў сваёй быццёвай невычарпальнасці, і недастатковы, таму што душа паэта імкнецца заўсёды да няздзейсненага, пазамежнага, нетутэйшага.
Мара, ідэал вядуць лірыка за сабой, не толькі напаўпяюць рамантычнымі павевамі яго паэтычныя адкрыцці, але ў многім і прадвызначаюць яго жыццёвы шлях, спосабы ўзаемаадносін са светам.
[...]
1 Жыццё і творчасць Янкі Купалы
Янка Купала нарадзіўся 7 ліпеня 1882 г. (па новым стылі) у фальварку Вязынка Мінскага павета Мінскай губерні (цяпер вёска Вязынка Маладзечанскага раёна Мінскай вобласці). З дзяцінства будучага паэта цікавіў беларускі фальклор. Даволі рана ён навучыўся чытаць, імкнуўся да ведаў. Але бацькі не мелі сродкаў, каб даць сыну сістэматычную і дастаткова поўную адукацыю. Шмат што хлопчык спасцігаў шляхам актыўнай самаадукацыі. З 1888 па 1890 г. вучыўся ў вандроўных настаўнікаў, займаўся ў Сенніцкім народным вучылішчы, у прыватнай падрыхтоўчай школе ў Мінску. Толькі ў 16-гадовым узросце змог скончыць поўны курс (два класы за адзін год) Бяларуцкага народнага вучылішча.
З 1895 г. да 1904 г. сям’я жыла ў засценку Селішча (цяпер у Лагойскім раёне Мінскай вобласці). Вялікі ўплыў на фарміраванне светапогляду маладога чалавека мела знаёмства з удзельнікам паўстання пад кіраўніцтвам К. Каліноўскага ўладальнікам суседняга маёнтка 3. Чаховічам. Ясь карыстаўся яго багатай бібліятэкай, дзе была і нелегальная літаратура, пераважна пра паўстанне 1863 г. Знаёмства з З. Чаховічам стала штуршком для развіцця нацыянальнай самасвядомасці юнака, абудзіла ў ім цікавасць да мінулага Беларусі.
Пасля смерці бацькі ў 1902 г. Ясю, каб пракарміць сям’ю, давялося на працягу шасці гадоў (1902-1908 гг.) не толькі працаваць на сваёй гаспадарцы, але таксама шукаць работу ў іншых месцах. Ён быў хатнім настаўнікам, прыказчыкам у панскім маёнтку, чорнарабочым, тры гады працаваў памочнікам вінакура на броварах. Да гэтага перыяду адносяцца першыя літаратурныя спробы.
Паэт-пачатковец шмат чытаў. Найбольш падабаліся яму кнігі тых пісьменнікаў, якія блізка стаялі да народа, пісалі аб яго жыцці і працы. Асаблівую цікавасць выклікала творчасць М. Някрасава, А. Кальцова, М. Лермантава, Т. Шаўчэнкі, А. Міцкевіча, Ю. Славацкага, М. Канапніцкай, У. Сыракомлі, Э. Ажэшкі і іншых. Пазней вялікае ўражанне на Я. Купалу зрабілі творы М. Горкага.
Першыя вершы – сентыментальна-рамантычныя – былі напісаны па-польску (1902 г.). Але ў хуткім часе паэт усвядоміў, што толькі родная беларуская мова – тая стыхія, праз якую ён можа выказаць у поўным аб’ёме свае думкі і памкненні. Рашэнне пісаць па-беларуску ў той час было смелым крокам. Беларуская мова ўсё яшчэ знаходзілася пад забаронаю, спадзявацца на публікацыю не даводзілася. Як пісаў Я. Купала ў аўтабіяграфіі: “У 1904 г. трапляюцца мне ў рукі беларускія пракламацыі і рэвалюцыйныя брашуры на беларускай мове. Гэта канчаткова вырашыла, што я беларус і што адзінае маё прызначэнне – служыць свайму народу ўсімі сіламі сваёй душы і сэрца” [1, с. 90]. Дапамагло гэта асэнсаваць і знаёмства з кнігамі беларускіх літаратараў XIX ст. Ф. Багушэвіча і В. Дуніна-Марцінкевіча.
[...]
2 Каханне ў лірыцы Янкі Купалы
2.1 Разуменне кахання як філасофскай, літаратуразнаўчай катэгорыі
Любоў (каханне) – пачуццё, якое адпавядае адносінам агульнасці і блізкасці паміж людзьмі, заснаваным на ўзаемнай зацікаўленасці і жаданні. Праявы кахання могуць быць рознымі: пачуцці сімпатыі і дружбы паміж людзьмі (у шырокім сэнсе – адносіны паміж людзьмі, заснаваныя на намаганнях і агульных інтарэсах); палавая цяга, якая спараджае каханне, нарэшце, станоўчае стаўленне да аб’екта пазнання і практычнай дзейнасці (любоў да прыроды, ісціны, жыцця і інш.).
У агульным, абстрактным сэнсе каханне ў этыцы і філасофіі разумеецца як адносіны паміж людзьмі, калі адзін чалавек лічыць іншага блізкім сабе і пэўным чынам атаясамлівае сябе з ім: адчувае патрэбу аб’яднання і збліжэння; ён вызначае з ёй свае інтарэсы і надзеі; сваёй воляй ён аддае сябе фізічна і духоўна іншаму чалавеку і спрабуе зрабіць яго сваім гаспадаром.
Катэгорыя кахання адыгрывае важную ролю ў гісторыі маральных канцэпцый, этыкі і філасофіі. І філасофія кахання ў Старажытнай Грэцыі пачыналася не як “перыяд” – касмічная сіла, падобная да сілы прыцягнення. Вучэнні саміх грэкаў прадказвалі высокую энергію, таму што яна будуе, аб’ядноўвае, рухае. Яшчэ Арыстоцель чытае ў руху нябесных сфер праяву нейкай страснай любові да духоўнага пачатку шляху – першарухомага зла. Платон лічыў аб’ектам кахання абсалютную прыгажосць.
У эпоху Рэнесансу ўзнаўляецца цікавасць да платонаўскай тэорыі любві і геданістычнага самазадавальнення (радасная натуральнасць пачуцця кахання). У паўсядзённым жыцці любоў трактуецца як каханне – інтэнсіўнае, напружанае і адносна ўстойлівае пачуццё, фізіялагічна абумоўленае сексуальнымі патрэбамі. Любоў абавязкова ўключае парыў і волю да пастаянства, якія афармляюцца ў этычныя патрабаванні вернасці. Любоў узнікае як самая свабодная і “непрадказальная” выява сутнасці асобы. Яе нельга прымусова выклікаць або пераадолець. Важнасць і складанасць з’явы любві вызначаецца тым, што ў ёй, як у фокусе, перакрыжоўваюцца супрацьлегласці біялагічнага і духоўнага, асабістага і сацыяльнага, інтымнага і агульназначнага [12].
Сучаснай філасофіяй каханне разумецца як адна з фундаментальных якасцей чалавечай істоты поруч з сумленнем, розумам, гонарам, свабодай. Узнікненне і інтэнсіўнасць кахання тлумачыцца не вартасцямі абранніка, а здольнасцю кахаць, якая з’яўляецца рэдкай чалавечай уласцівасцю. Нельга вытлумачыць узнікненне кахання пры дапамозе якой-небудзь знешняй прычыны (напрыклад, прыгажосць, розум, сіла), інакш, калі такія прычыны сапраўды адыгралі сваю ролю, то ў гэтым выпадку ніякага кахання не існуе, ёсць толькі яго імітацыя. Чалавек не можа не любіць, нават калі выяўляе, што яго абраннік не валодае пэўным наборам лепшых якасцей.
[...]
Заключэнне
Янка Купала пражыў няпростае жыццё, поўнае цяжкасцей і выпрабаванняў. Аднак яго высокія якасці як чалавека, грамадзяніна і творцы: сумленнасць, высакароднасць, гуманізм, любоў да свайго народа і Айчыны, вернасць вызначальнай ідэі ўсёй яго творчасці – нацыянальнаму, сацыяльнаму і духоўнаму разняволенню людзей, раскрытай на высокім мастацкім узроўні, заставаліся нязменнымі і неаспрэчнымі з цягам часу. Беларускі пясняр стаіць ў шэрагу тых вялікіх мастакоў свету, якім дадзена глыбока спазнаць сутнасць свайго часу, народа, яго гісторыі і выказаць гэта ў яскравай, толькі ім уласцівай форме. Можна сцвярджаць, што гучныя азначэнні, якія часта ўжываюць у адносінах да Купалы: вялікі пясняр беларускага народа, прарок нацыянальнага адраджэння і нават стваральнік нацыі з’яўляюцца цалкам дарэчнымі. Янка Купала належыць да тых выдатных асоб, чые творы маюць вечную каштоўнасць, з’яўляюцца класічнымі для нацыянальнай і сусветнай культуры. Дзейнасць Янкі Купалы, яго роля і значэнне ў нацыянальным духоўным адраджэнні беларусаў высока ацэнена нашчадкамі.Вельмі важную ролю адыграў Я. Купала ў развіціі беларускай літаратуры і стаўленні беларускай літаратурнай мовы.
Катэгорыя кахання адыгрывае важную ролю ў гісторыі маральных канцэпцый, этыкі і філасофіі. Сучаснай філасофіяй каханне разумецца як адна з фундаментальных якасцей чалавечай істоты поруч з сумленнем, розумам, гонарам, свабодай. Узнікненне і інтэнсіўнасць кахання тлумачыцца не вартасцямі абранніка, а здольнасцю кахаць, якая з’яўляецца рэдкай чалавечай уласцівасцю. Каханне – універсалія культуры суб’ектнага шэрагу, якая фіксуе ў сваім змесце глыбокае індывідуальна-выбарчае інтымнае пачуццё, вектарна накіраванае на свой прадмет і аб’ектыўнае ў самадастатковым імкненні да яго. Любоўю называюць таксама суб’ект-суб’ектнае стаўленне, з дапамогай якога рэалізуецца дадзенае пачуццё. Тэма кахання ў літаратуры заўсёды была актуальная. Бо каханне – гэта самае чыстае і выдатнае пачуццё, якое апявалася яшчэ з антычных часоў. Каханне аднолькава хвалявала ўяўленне чалавецтва заўсёды, няхай гэта будзе каханне юнацкае або больш сталае. Каханне не старэе. Людзі не заўсёды ўсведамляюць сапраўдную моц кахання, бо, калі б яны ўсведамлялі яе, яны б узводзілі ёй найвялікшыя храмы і алтары і прыносілі найвялікшыя ахвяры, а між тым нічога падобнага не робіцца, хоць каханне гэтага заслугоўвае. І таму паэты, пісьменнікі заўсёды імкнуліся паказаць сапраўднае яе месца ў чалавечым жыцці, адносінах паміж людзьмі, знаходзячы свае, уласцівыя менавіта ім прыёмы, і, выказваючы ў сваіх творах, як правіла, асабістыя погляды на гэтую з’яву чалавечага быцця.
Тэрмін “інтымная паэзія” можна суадносіць з “любоўнай паэзіяй”. Аднак цалкам супаставіць любоўную лірыку з інтымнымі тэкстамі не ўяўляецца магчымым. У дачыненні да твораў, звязаных з узаемаадносінамі мужчыны і жанчыны, названыя паняцці можна традыцыйна аднесці да сінонімаў, не адмаўляючы іх выразных семантычных і функцыянальных адрозненняў.
[...]
1. Беларуская энцыклапедыя: у 18 т. / [рэдкал. : Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.]. – Мінск : Белар. Энцыкл., 1996. – Т. 9 : Кулібін – Малаіта. – 557 с.
2. Суслова, Н. В. Новейший литературоведческий справочник-словарь для ученика и учителя / Н.В. Суслова, Т.Н. Усольцева. – Минск: Белый ветер, 2003. – 132 с.
3. Уэллек, Р. Теория литературы / Р. Уэллек, О. Уоррен. – М. : Прогресс, 1978. – 325 с.
4. Тычына, М. Карані: культуралагічны дыскурс / М. Тычына // Нарысы беларуска-ўкраiнскiх лiтаратурных сувязей: Культурнагістарычны і літаратуразнаўчы аспекты праблемы. – Мн. : Беларуская навука, 2002. – С. 10 – 64.
5. Штэйнер, І. Deja vu, або Успамiн пра будучыню / І. Штэйнер. – Мн. : ЛМФ “Нёман”, 2003. – 144 с.
6. Максімовіч, В. Эстэтычныя пошукі ў беларускай літаратуры пачатку 20 стагоддзя / В. Максімовіч. – Мн. : Аракул, 2000. – 351 с.
7. Санюк, Дз. Эстэтыка творчасці Янкі Купалы / Дз. Санюк. – Мн. : “Беларускі кнігазбор”, 2002. – 212 с.
8. Гніламёдаў, У. Янка Купала / У. Гніламёдаў. – Мінск : Вышэйшая школа, 1995. – 321 с.
9. Платонаў Р. Лёсы / Р. Платонаў. – Мінск : Асвета, 1998. – 421 с.
10. Колас, Г. Карані міфаў : Жыццё і творчасць Янкі Купалы / Г. Колас. – Мінск : Мастацкая літаратура, 1998. – 321 с.
11. Платонаў, Р. На крутым павароце / Р. Платонаў. – Мінск: Мастацкая літаратура, 1999. – 342 с.
12. Чалавек і грамадства: Даведнік. – [Электронны рэсурс] – Рэжым доступу: https://slounik.org/155472.html
13. Брадзіхіна, А. В. Інтымная лірыка як мастацкая з’ява / А. В. Брадзіхіна. – [Электронны рэсурс] – Рэжым доступу: https://elib.gsu.by/bitstream/
14. Степин, В. С. Новейший философский словарь : 3-е изд., исправл. / В. С. Степин. – Мн. : Книжный Дом. 2003. – 1280 с.
15. Немов, Р. С. Психологический словарь / Р. С. Немов. – М. : Гуманитар. изд. центр ВЛАДОС, 2007. – 560 с.
16. Вершинина, Н. Л. Введение в литературоведение : учеб. / Н. Л. Вершинина, Е. В. Волкова, А. А. Илюшин [и др.] ; под общ. ред. Л. М. Крупчанова. – М. : Оникс, 2005. – 416 с.
17. Калядка, С. У. Эмоцыя ў паэтычным тэксце / С. У. Калядка. – [Электронны рэсурс] – Рэжым доступу: https://vestihum.belnauka.by/jour/article/viewFile/289/291
18. Лихачев, Д. С. Концептосфера русского языка / Д. С. Лихачев // ИАН СЛЯ. – 1993. – Т. 52. – № 1. – С. 3–9.
19. Осинцева, К. А. Концепт «любовь» в художественной концептосфере русских писателей / К. А. Осинцева. – [Электронны рэсурс] – Рэжым доступу: https://elibrary.ru/item.asp?id=28861848
20. Брадзіхіна, А. В. Зместава-фармальныя пошукі сучаснай беларускай лірыкі : курс лекцый па спецкурсе для студэнтаў філалагічных спецыяльнасцей вну / А.В. Брадзіхіна. – Гомель : УА “ГДУ імя Ф.Скарыны”, 2006. – 140 с.
21. Купала, Я. Поўны збор твораў : у 9 т. – Т. 1. / Янка Купала. – Мінск : Маст. літ., 1995. – 462 с.
22. Купала, Я. Поўны збор твораў : у 9 т. – Т. 3. / Янка Купала. – Мінск : Маст. літ., 1997. – 342 с.
